Logo Zakładów Mechanicznych im. gen. K. Świerczewskiego

Zakłady Mechaniczne im. gen. K. Świerczewskiego „Zamech” w Elblągu – przedsiębiorstwo przemysłu ciężkiego funkcjonujące w Elblągu w latach 1948–1990, producent turbin parowych, przekładni zębatych, urządzeń wyposażenia okrętowego, maszyn do obróbki plastycznej metali.

Zostały powołane do życia 15 września 1948 r., a uległy likwidacji z chwilą przekształcenia ich 1 marca 1990 r. w Elbląskie Zakłady Mechaniczne Przedsiębiorstwo Państwowe. W szczycie swojego rozwoju w drugiej połowie lat 70. XX w. zatrudniały ok. 8,5 tysiąca pracowników i były największym pracodawcą w mieście, regionie i województwie elbląskim[1].

Historia

Budynek administracyjny Schichau-Werft (zdjęcie z 1945 r.)
Schemat procesu ewolucji majątku i kształtowania się struktury organizacyjnej Zamechu do roku 1961

W sierpniu 1945 r. radziecki komendant miasta przekazał stocznię Schichau-Werft inżynierowi Mieczysławowi Filipowiczowi, członkowi Morskiej Grupy Operacyjnej[2]. Przed końcem 1945 r. stocznię przemianowano na Stocznię nr 16, która w wyniku utracenia przez powojenny Elbląg dostępu do Bałtyku nie mogła kontynuować swojej przedwojennej działalności. Jej zdolności produkcyjne zostały wykorzystane do odbudowy zniszczonej II Wojną Światową polskiej energetyki. 4 listopada 1947 r. Stocznię nr 16 przemianowano na Zakład Budowy Maszyn i Turbin. W kwietniu 1948 r. Zakład Budowy Maszyn i Turbin połączono z Państwową Fabryką Maszyn i Taboru Kolejowego (powstałą na bazie Schichau Lokomotiv Fabrik) przy ul. Grunwaldzkiej pod nazwą Fabryka Turbin i Ciężkich Maszyn. 15 września 1948 r. minister przemysłu i handlu przekształcił Fabrykę Turbin i Ciężkich Maszyn w Zakłady Mechaniczne im. gen. Karola Świerczewskiego – Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione[3].

1 marca 1990 roku w klimacie transformacji systemowej w kraju Zakłady Mechaniczne Zamech zostały przekształcone w Elbląskie Zakłady Mechaniczne – Przedsiębiorstwo Państwowe sp. z o.o., w skrócie Elzam[4].

Część majątku tego nowo powstałego podmiotu gospodarczego została sprzedana szwajcarsko-szwedzkiemu koncernowi ABB i na tej bazie powstała spółka ABB Zamech Ltd, która rozpoczęła swoją działalność 1 maja 1990 roku.[1]

Na jej czele stanął prezes Paweł Olechnowicz. Spółka ABB Zamech Ltd funkcjonowała do roku 1999. Po sprzedaży segmentu energetycznego ABB koncernowi Alstom, spółka ABB Zamech Ltd przekształciła się w Alstom sp. z o.o., która funkcjonowała do roku 2015. Wówczas to koncern GE odkupił od Alstom segment energetyczny i w listopadzie 2015 powstała GE Power sp. z o.o[4].

Struktura organizacyjna

Struktura organizacyjna Zamechu

Zakłady Mechaniczne im. gen. K. Świerczewskiego funkcjonowały w Elblągu na obszarze zajmowanym wcześniej przez niemieckie zakłady Schichau i były podzielone na dwa tereny, które łączyła biegnąca przez miasto linia kolejowa:[1]

  • rozciągający się na wschodnim brzegu rzeki Elbląg teren byłej Schichau Werft przy ul. Stoczniowej, ul. Niskiej i ul. Dolnej określany jako „Teren I-szy” lub „Fabryka nr 1”. Znajdowały się tam budynki i hale oznaczone literami A i C. W budynkach oznaczonych literą A ulokowana była produkcja turbin i przekładni. Znajdowała się tam również spawalnia, narzędziownia, Ośrodek Naukowo-Badawczy i główny budynek administracyjny z biurami konstrukcyjnymi. Na obszarze C ulokowana była produkcja odlewów;[1]
  • leżący niedaleko dworca PKP teren byłej Schichau Lokomotiv Fabrik przy Al. Grunwaldzkiej, ul. Lotniczej i ul. Malborskiej określany był jako „Teren II-gi” lub „Fabryka nr 2”, a znajdujące się tam budynki i hale oznaczone były literą B. Projektowano tam produkowane wyposażenie okrętowe, maszyny do obróbki plastycznej metali, a wcześniej tabor kolejowy.[1]
    Oznaczenie terenów fabrycznych Zamechu

Od roku 1961 w Zamechu działało 6 wytwórni produkcyjnych:

  • W1 – Wytwórnia Metalurgiczna
  • W2 – Wytwórnia Turbin
  • W3 – Wytwórnia Elementów Okrętowych
  • W5 – Wytwórnia Przekładni Zębatych
  • W6 – Wytwórnia Maszyn do Obróbki Plastycznej
  • W7 – Wytwórnia Taboru Kolejowego

Od 1990 r. w Zamechu istniały już tylko cztery wytwórnie – W1, W2, W3 oraz W5.

Kadra dyrektorska

Dyrektorzy Naczelni[1]:

  • Wiesław Jurewicz (1948–1949),
  • Zdzisław Cholewa (1949),
  • Jan Biernacki (1949–1950),
  • Zdzisław Turliński (1950–1952),
  • Jerzy Agonek (1952),
  • Józef Matuszczak (1952–1953),
  • Józef Wanat (1953–1963)[5],
  • Zygmunt Nawrocki (1963–1965),
  • Jan Cieśliński (1965–1967),
  • Bogusław Nader (1968–1970),
  • Alfred Zienkiewicz (1970–1972),
  • Zbigniew Bartosiewicz (1972–1976),
  • Kazimierz Pniewski (1976–1984),
  • Jan Obrzut (1984–1990),
  • Paweł Olechnowicz (1990).

Dyrektorzy Techniczni[1]:

  • Stanisław Staszko (1948–1950),
  • Feliks Łazarek (1950–1952),
  • Janusz Szczepan Baurski (1950–1951),
  • Eugeniusz Kwiatkowski (1951–1954),
  • Mieczysław Susicki (1951–1959),
  • Czesław Duchowski (1959–1963),
  • Tadeusz Pawłowski (1963–1964),
  • Władysław Barański (1964–1965),
  • Adam Widłak (1965–1968),
  • Władysław Barański (1968–1972),
  • Jarosław Modzelewski (1972–1974),
  • Janusz Welizarowicz (1974–1980),
  • Zdzisław Salamon (1981–1985),
  • Daniel Rokicki (1985–1990).

Osiągnięcia i dorobek

W czasie swojego istnienia Zamech, jako jeden z największych kombinatów produkcyjnych w kraju, wchodził w skład różnych ogólnokrajowych organizmów gospodarczych. W latach 50. XX w. był to Centralny Zarząd Budowy Maszyn Ciężkich, Kotłów i Turbin, w latach 60. XX w. – Zjednoczenie Przemysłu Budowy Maszyn Ciężkich „ZEMAK”, od 1976 r. – Zjednoczenie Przemysłu Maszyn i Urządzeń Energetycznych „MEGAT”, a od roku 1982 – Zrzeszenie Producentów Maszyn i Urządzeń Energetycznych „MEGAT”[1].

Za wyjątkowe osiągnięcia i zasługi dla polskiej gospodarki oraz społecznego i kulturalnego rozwoju Polski, Zamech został odznaczony, w lipcu 1978 r., najwyższym odznaczeniem państwowym PRL – Orderem Sztandaru Pracy I klasy.[1]

Widok ogólny na stanowiska w Ośrodku Badawczym

Działalność naukowa i badawcza

Działalność przemysłowa Zamechu bazowała na licencjach oraz własnej myśli technicznej rozwijanej w funkcjonującym, przy Zakładowym Biurze Konstrukcyjnym, Ośrodku Naukowo-Badawczym oraz Laboratorium Metaloznawczym. Działalność Ośrodka Naukowo-Badawczego obejmowała następujące obszary: statyka i dynamika, wytrzymałości konstrukcyjna, elektroakustyka, wibroakustyka, badanie przepływów, zagadnienia regulacji i automatyki, pełzanie metali, numeryczne techniki obliczeniowe. Opanowanie i wdrażanie kolejnych licencji przyczyniało się do gromadzenia wiedzy i twórczego jej wykorzystania we własnych konstrukcjach, nierzadko wypracowywanych we współpracy z polskimi ośrodkami naukowymi.[1]

Turbiny parowe

Turbina TNO uruchomiona w 1950 r. w cukrowni w Kętrzynie

W czasie istnienia zakładów Zamech od 1948 do 1990 roku wyprodukowano ponad 790 szt. turbin parowych o łącznej mocy ok. 30 GW[1][6].

Turbiny parowe własnej konstrukcji

Pierwszą samodzielnie skonstruowaną i wyprodukowaną w Elblągu turbiną parową była turbina o symbolu TN0. Była to turbina normalno-obrotowa, przeciwprężna o mocy maksymalnej 500 kW, do napędu pomp wody zasilającej kotły parowe. Została uruchomiona w roku 1950 w cukrowni w Kętrzynie. W roku 1953, w Zakładach Przemysłu Bawełnianego w Andrychowie, uruchomiono pierwszą, wyprodukowaną w Zamechu, polską turbinę energetyczną. Miała symbol TP2 i moc maksymalną 2,3 MW. Została zaprojektowana przez zespół prof. R. Szewalskiego z gdańskiego Biura Turbinowego[1][6][7].

W ślad za tym nastąpiły dalsze konstrukcje wysoko-obrotowych turbin napędowych przeciwprężnych i kondensacyjnych do napędu prądnic, generatorów oraz innych urządzeń okrętowych lub lądowych, o mocach od 100 kW do 12 MW. Były to zwykle produkcje wielkoseryjne[1].

Turbiny parowe ZAMECHU

Oprócz tego Zamech rozwijał z dużym powodzeniem, od lat 60, XX w., swoje własne konstrukcje turbin ciepłowniczych i przeciwprężnych pierwszej, drugiej, a następnie trzeciej generacji. Powstawały też udane wariantowe konstrukcje oparte na licencjach turbin TC25, TK50, TK120, TK200 i 18K360[1].

Lata 70. i 80. XX w. to konstrukcje turbin kondensacyjno-ciepłowniczych dużych mocy do elektrowni konwencjonalnych (np. 13CK220 i 18CK370), jak też i elektrowni jądrowych (np. 4CK465 dla Elektrociepłowni Jądrowej w Żarnowcu[8] i 6CK1000 dla Elektrociepłowni Jądrowej „Warta” w Klempiczu), które jednak nie doczekały się realizacji[9].

Turbiny parowe na bazie licencji

Przez lata swojej działalności Zamech produkował również turbiny na licencjach pozyskanych od innych wytwórców[6]:

  • od radzieckiego LMZ (Leningradskij Mietalliczeskij Zavod) – turbiny TC25, TK50, TK200 wraz z ich wariantami,
  • od angielskiego Metropolitan Vickers / AEI – TK120 wraz z ich wariantami,
  • od szwajcarskiego BBC – 18K360 i 1K12.

Pełny przegląd i systematykę turbin wyprodukowanych przez Zamech przedstawiają załączone tabele, podając dla każdej z nich rok wyprodukowania pierwszego egzemplarza[1].

Przekładnie zębate

W roku 1962 uruchomiono wytwórnię przekładni zębatych W5, gdzie rozpoczęto produkcję przekładni okrętowych i przekładni stacjonarnych wg konstrukcji licencyjnych, jak i własnych. Znajdowały one zastosowanie w:

Daty produkcji pierwszych turbin danego typu cz. 1
Daty produkcji turbin danego typu cz. 2

W latach 80. XX w. nastąpił rozwój przekładni planetarnych, które zaczęto stosować w górnictwie odkrywkowym do napędów taśmociągów oraz w energetyce do napędu młynów węglowych i pomp wody[1].

Elementy okrętowe

Daty produkcji turbin danego typu cz. 3
Asortyment elementów okrętowych produkowanych w Zamechu

W 1969 r. powstała, w ramach Centralnego Zakładowego Biura Konstrukcyjnego, samodzielna grupa konstruktorów urządzeń wyposażenia okrętowego, którego asortyment obejmował następujące produkty[1]:

  • luki ładunkowe – produkowane od lat 50 XX w do 1987 roku,
  • śruby o stałym skoku – śruba tej konstrukcji i produkcji Zamechu została m.in. zainstalowana na pierwszym polskim pełnomorskim rudowęglowcu Sołdek[1],
  • śruby nastawne – produkowane od 1966 r. na bazie licencji. Od 1976 roku produkowano śruby własnej konstrukcji,
  • stery strumieniowe – produkcja od lat 70. XX w na licencji A.M. Liaaen. Od lat 80 XX w. produkcja obejmowała własne opatentowane przez Zamech rozwiązania ulepszonych układów zdalnego sterowania,
  • inny asortyment – trzony sterowe, linie wałów śrub napędowych z łożyskami i wspornikami, tylnice, dziobnice, kotwice, stopery i zwalniaki do kotwic.

Maszyny do obróbki plastycznej metali

W struktury Zakładów Mechanicznych im. gen. K. Świerczewskiego włączono wiele podmiotów gospodarczych, między innymi Elbląską Fabrykę Urządzeń Kuziennych (EFUK)[1].

W 1960 r. połączono EFUK i Zakłady Taboru Kolejowego tworząc Zakład Urządzeń Technicznych (ZUT), który w lutym 1961 r. włączono do Zamechu jako Wytwórnię W6[10].

Produkowane w Elblągu maszyny do obróbki plastycznej metali obejmowały:

Około 25% produkcji przeznaczona była na eksport[1].

Produkcja metalurgiczna

Produkcja metalurgiczna rozwijała się wg poniższego scenariusza[1][11]:

  • w 1946 roku uruchomiono produkcję prostych odlewów żeliwnych,
  • w 1947 roku uruchomiono produkcję stopów metali nieżelaznych przy pomocy tyglowych pieców opalanych koksem,
  • 4 grudnia 1948 r. dokonano pierwszego spustu stali z odbudowanego pieca martenowskiego o pojemności 15 t,
  • pod koniec lat 40. XX w. rozpoczęto produkcję odlewów staliwnych na potrzeby polskiego przemysłu stoczniowego,
  • w roku 1951 zainstalowano drugi piec martenowski o pojemności 30 t i uruchomiono produkcję elementów odlewanych dla taboru kolejowego, w tym belek bujakowych czopów skrętnych i ostojnic do wózków wagonowych,
  • w latach 50. XX w. rozpoczęto produkcję odlewów do turbin parowych,
  • w roku 1963 wdrożono do produkcji technologię odlewania perlitycznego żeliwa sferoidalnego,
  • w roku 1971 uruchomiono nową odlewnię staliwa wyposażoną w najnowocześniejsze, na tamte czasy, technologie,
  • w roku 1975 wygaszono piece martenowskie i od tego momentu cała produkcja stali oparła się o piece łukowe[1].

Działalność pozaprodukcyjna

Oprócz działalności wytwórczej Zamech utrzymywał rozbudowaną infrastrukturę niezwiązaną bezpośrednio z produkcją, taką jak[1]:

  • prasa zakładowa („Na Warcie Pokoju” w latach 1951–1957 i „Głos Zamechu” w latach 1963–1990),
  • zakładowe radio studio,
  • domy gościnne, hotele robotnicze i internaty dla uczniów,
  • mieszkania pracownicze,
  • szkoła przyzakładowa,
  • żłobek i przedszkola,
  • ośrodki wczasowe (Krynica Morska, Bogaczewo i wyspa Bukowiec) i kolonijne (Borkowo),
  • przyzakładowa przychodnia lekarska z oddziałem szpitalnym,
  • Zakładowy Dom Kultury „Pałacyk”, a przy nim m.in. Związkowy Chór Męski „Echo”, Młodzieżowa Orkiestra Dęta oraz Związkowa Kapela Podwórkowa „Turbinowcy”,
  • Związkowy Klub Sportowy „Olimpia”,
  • biblioteka techniczna,
  • organizacje partyjne, samorządu pracowniczego i związki zawodowe.
Dekoracja ronda ZAMECH u zbiegu ulic Robotniczej, Browarnej i Teatralnej w Elblągu

Majątek ten w 1990 pozostał przy Elzamie i został – w późniejszym okresie – albo przekazany organom samorządu terytorialnego, albo sprywatyzowany[1][4].

Teraźniejszość

Dla upamiętnienie roli, jaką to przedsiębiorstwo odegrało w historii Elbląga, na największym jego rondzie u zbiegu ulic Robotniczej, Browarnej i Teatralnej, 24 czerwca 2020 r. odsłonięto wielkogabarytową dekorację w kształcie znaku firmowego Zamechu. W ten sposób stało się ono trwałym elementem infrastruktury miejskiej[12].

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Daniel Lewandowski, Historia i osiągnięcia Zakładów Mechanicznych ZAMECH im. gen. Karola Świerczewskiego [online], czerwiec 2020.
  2. ↑ MORSKA GRUPA OPERACYJNA – Encyklopedia Gdańska [online], www.gedanopedia.pl [dostęp 2021-11-16].
  3. ↑ Utworzenie przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą Zakłady Mechaniczne im. Gen. Karola Świerczewskiego. – Prawo.pl [online], www.prawo.pl [dostęp 2021-11-16].
  4. 1 2 3 SOFTEL, Zdarzyło się w Elblągu i Zamechu 30 lat temu. Jubileusz prywatyzacji [online], portelpl [dostęp 2022-03-16] (pol.).
  5. ↑ Wanat, Józef (1919–1991) – inżynier mechanik, dyrektor naczelny Zakładów Mechanicznych „Zamech” w latach 1953–1963 [online], Elbląska Biblioteka Cyfrowa [dostęp 2021-11-16] (pol.).
  6. 1 2 3 „Przemysł maszynowy Elbląga w latach 1945–2005 na przykładzie Zamechu i jego transformacji” / Jan Obrzut / Rocznik Elbląski tom XX / 2005.
  7. ↑ „Technika Zamechu 1948–1988” / praca zbiorowa / Wyd. H.U.S.P ARTPOL Gdańsk 1988.
  8. ↑ INSTYTUT CHEMII I TECHNIKI JĄDROWEJ POLSKIE TOWARZYSTWO NUKLEONICZNE, Postępy Techniki Jądrowej VOL. 62 Z. 2 ISSN 0551-6846 WARSZAWA 2019, 2019.
  9. ↑ „Powstanie i rozwój przemysłu turbinowego w Polsce – od turbiny przemysłowej do turbiny jądrowej”, Prace Instytutu Maszyn Przepływowych PAN / Wacław Nadziakiewicz / Warszawa-Poznań 1980.
  10. ↑ SOFTEL, EFUK. Czy ktoś jeszcze pamięta? [online], portelpl [dostęp 2021-12-07] (pol.).
  11. ↑ „Monografia Odlewni ABB Zamech Ltd 1948–1998”, Zarząd Oddziału Stowarzyszenia Technicznego Odlewników Polskich w Elblągu, ABB Ltd Elbląg 1998.
  12. ↑ ZAMECH: na rondzie, w sercach i w pamięci. elblag.eu. [dostęp 2022-04-13].

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.