 Herb Korczak | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Korczak |
| Alternatywne nazwy | |
| Pierwsza wzmianka | |
Korczak – polski herb szlachecki[5], noszący zawołanie Korczak[6]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[2]. Korczak jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[7].
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi krakowskiej, lubelskiej oraz Rusi[8]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Korczak, należy wymienić Branickich[9] i Boratyńskich[10].
Korczaka używał też Tadeusz Komorowski[11].
Opis herbu
Opis historyczny
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[2]:
Corczakowye, tres barras in campo rubeo defert. Genus Ruthenicum, hic prisco tempore cifum et in eo canem sedentem deferebat. Id Loduigus, Polonie et Ungarie rex, abhominatus immutat et Demetrio de Bożydar, regni Polonie vicethezaurario, arma regni Ungarie tradidit deferenda. In galea tamen defertur cifus et canis.
Po przetłumaczeniu:
Korczakowie, trzy belki w polu czerwonym noszą. Ród ruski, który w dawnych czasach nosił misę i siedzącego w niej psa. To Ludwik, król Polski i Węgier, wstrętnie zamienił, Demetriuszowi z Bożydar, na herb królestwa Węgier. Na hełm jednak została wyniesiona misa i pies.
Juliusz Ostrowski, podając się na dzieła historyczne Jana Długosza, Wojciecha Kojałowicza, Kaspra Niesieckiego, Franciszka Piekosińskiego i Piotra Małachowskiego, opisuje herb[3]:
W polu czerwonem — trzy srebrne belki poprzeczne i równoległe, ku dołowi kliniasto zwężone i stopniowo krótsze jedna od drugiej. Nad hełmem w koronie w złotej czarze pół psa.
Opis współczesny
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[uwaga 1]:
Na tarczy w polu czerwonym, trzy wręby srebrne w słup, zwężające się w dół.
W klejnocie pół szczenięcia wyżła srebrnego w naczyniu złotym.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza
Najwcześniejsze wzmianki
Pierwsza wzmianka z 1368 roku, najstarsza znana pieczęć z 1432 roku[12]. Pierwszym rodem pieczętującym się tym herbem byli Gorayscy. Został przeniesiony również na Litwę po unii w Horodle w 1413 roku[7].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[2].
W pierwotnej, XV wiecznej formie w klejnocie znajdowała się głowa szczenięcia srebrnego między kręgami srebrnymi ze środkiem czerwonym i okrągłymi uchwytami srebrnymi[13]. Herb ma pochodzenie węgierskie, trzy wręby oznaczają trzy rzeki Dunaj, Cisę (lub Drawę) i Sawę.
Etymologia
Prawdopodobnie od apelatywu korczak oznaczającego „kubek” lub „kielich”, po łacinie ciphus, cifus. Jest to poświadczone we wspomnianej wcześniej wzmiance Jana Długosza[14]:
(...) prisco tempore cifum et in eo canem sedentem deferebat Id Loduigus, (...) In galea tamen defertur cifus et canis.
Według Długosza nazwa rodu związana jest z korczakiem, który miał się jakoby pierwotnie znajdować na tarczy herbowej, a dopiero po udostojnieniu herbu przez dodanie do niego węgierskich bierzwion, czyli wrębów, miał być przeniesiony do klejnotu nad herbową tarczą. Piekosiński uważa dywagacje Długosza na temat historii herbu i etymologii nazwy za niesłuszne, proklamację określa jako odimienną, wiąże ją jednak z imieniem Korcza, od którego rzekomo Korczak stanowić miał deminutyw. Imię Korcza jest jednak niepoświadczone, zaś odapelatywny antroponim Korczak funkcjonował w tym czasie zupełnie niezależnie od herbu i jego nazwy[14].
Legenda herbowa
Według opinii zapisanej przez Jana Długosza[2]:
Id Ludovicus, Polonie et Hungarie rex, abominatus immutatuit, et Demetrio de Bozidar, Regni Polonie Vicethesaurario, arma regni Hungarie deferenda tradidit; in galea tamen defertur ciphus et canis.
Herbowni
Lista Tadeusza Gajla
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[16] (603 nazwisk[17]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Korczak. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Korczak[17]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Pozostałe nazwiska
Jury Łyczkowski, na swojej stronie dotyczącej heraldyki, wspomina również o nazwiskach; Balewicz, Bołdysz, Hreczyn, Szpakowski, Wasiewicki, Wolski, Wołodźko, Wołko, Zaranko, Zubko[18].
Odmiany
Odmiany herbu Korczak  Korczak VI  Korczak odmienny  Korczak  Silicz |
Odmiany arystokratyczne herbu Korczak  Herb Branicki według Obszczyj Gerbovnik  Herb Branicki według Ostrowskiego  Herb Chołoniewski  Herb Drohojowski  Herb Komorowski |
 Herb Korczak w Tablicach odmian herbowych autorstwa Teodora Chrząńskiego z 1909 roku. V rząd, V kolumna. |
Galeria
Grobowiec rodziny Horodyńskich z herbem Korczak
Kartusz herbowy na zamku w Olesku, Korczak w IV polu
Korczak z koroną hrabiowską, należący do rodziny Branickich
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
- ↑ Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 24, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- 1 2 3 4 5 Długosz 1885 ↓, s. 24.
- 1 2 Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 148 [dostęp 2021-04-03].
- ↑ PAU 1913 ↓, s. 34.
- ↑ Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 88, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ PAU 1881 ↓, s. 190.
- 1 2 Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. IX, Kraków: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1930, s. 253.
- ↑ Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 118, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 283-284 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 235-237 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Ars heraldica: współczesna sztuka heraldyczna w Polsce, Wydawn. DiG, 1995, s. 18, ISBN 978-83-85490-52-4 [dostęp 2021-07-13] (pol.).
- ↑ Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 118. ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004. ISBN 83-7391-166-9.
- 1 2 Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 23-24, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- 1 2 Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Łyczkowski ↓.
Bibliografia
- Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- „Polska Akademia Umiejętności”, Rozprawy, Wydział Historyczno-Filozoficzny, Kraków: Nakład Akademii, 1881, s. 403.
- „Polska Akademia Umiejętności”, Archiwum Komisji Historycznej, Kraków: Komisja Historyczna Akademii Umiejętności nr 70, 1913, s. 533.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne
- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Jury Łyczkowski: Herby szlachty litwińskiej. lyczkowski.net. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
| Odmiany hrabiowskie | |
|---|---|
| Odmiany |
|
| Herby | |
|---|---|
| Elementy herbu | |
| Oznaki godności | |
| Inne | |
| Działy heraldyki |
- Wikiprojekt Herby