Rodzina

Na temat rodziny Victora Hugo i jego przodków w literaturze biograficznej funkcjonuje wiele mitów i nieścisłości, do których powstania przyczynił się sam poeta – przekazując fałszywe informacje na ten temat żonie, gdy ta opracowywała pierwszy szkic jego biografii. Powtarzając rodzinną legendę stworzoną przez swego ojca Hugo twierdził, że po mieczu wywodzi się ze starego rodu lotaryńskiego, z której pochodził m.in. biskup Ptolemaidy Louis Hugo oraz kapitan gwardii książąt lotaryńskich Georges Hugo, w 1535 uszlachcony. W rzeczywistości, pierwszym znanym bezpośrednim przodkiem Hugo był Claude Hugo, wymieniany w 1631 grabarz z Mirecourt. Dziadek Hugo od strony ojca, Joseph Hugo, był mistrzem stolarskim z Nancy. Ojciec pisarza, Joseph Léopold Sigisbert, urodził się w 1773 i zrobił karierę wojskową w armii rewolucyjnej Francji^[2], a następnie był oficerem wojsk napoleońskich^[3].

Swoją matkę, Sophie z d. Trébuchet, Hugo przedstawiał jako Wandejkę, związaną z powstaniem rojalistycznym r. 1793, przekonaną monarchistkę z rodziny zamożnych armatorów z Nantes. Obraz ten był w rzeczywistości literacką kreacją: rozmiłowany w antytezach poeta stworzył w ten sposób wizerunek samego siebie jako syna dwóch przeciwieństw, rojalistki i rewolucjonisty. W rzeczywistości Sophie Trébuchet straciła rodziców w dzieciństwie i została wychowana przez ciotkę i dziadka, sympatyzujących z ideami oświeceniowymi. Rodzina Trébuchetów poparła rewolucję francuską. Po wybuchu powstania wandejskiego brat i wuj Sophie blisko współpracowali z komisarzem Konwentu Carrierem, a dziadek kobiety zasiadał w Trybunale Rewolucyjnym w Nantes. Matka pisarza stała się rojalistką dopiero po 1812, pod wpływem osobistych doświadczeń – śmierci kochanka rozstrzelanego na rozkaz Napoleona za udział w spisku^[4].

Victor Hugo miał dwóch starszych braci: Abla Josepha (ur. 1798) oraz Eugène’a (ur. 1800)^[5].

Dzieciństwo

Victor Hugo jako dziecko

Urodził się w Besançon. Spędził tam tylko pierwsze miesiące życia i nie czuł się z tym miastem szczególnie związany. Już w końcu 1802 jego ojciec otrzymał bowiem rozkaz wyjazdu do Marsylii, a stamtąd do Bastii i Portoferraio na Elbie. Początkowo Léopold Hugo sam zajmował się synami, żona dołączyła do niego w lipcu 1803, po czym już jesienią tego samego roku wyjechała do Paryża i w lutym 1804 zamieszkała tam z trójką dzieci na stałe^[6]. Sophie Hugo jeszcze przed narodzeniem najmłodszego syna nie kochała męża, a gdy Victor miał rok, nawiązała romans z gen. Victorem Fanneau de la Horie^[7]. Victor Hugo rozpoczął edukację w wieku trzech lat, razem ze starszym bratem^[5].

W 1807 Sophie Hugo przybyła razem z synami do Włoch, gdzie jej mąż brał udział w zwalczaniu lokalnego antyfrancuskiego ruchu oporu, a następnie był zarządcą prowincji Avellino. Podróż i czteromiesięczny pobyt w Neapolu wywarły na pięcioletnim Victorze ogromne wrażenie i przyszły literat wielokrotnie przywoływał je we wspomnieniach. Po czterech miesiącach między małżonkami Hugo doszło ponownie do sporów i Sophie Hugo wróciła do Paryża^[5]. Victor Hugo i jego brat Eugène nie podjęli na nowo systematycznej nauki w szkole. Przyszły poeta sam nauczył się czytać. Pod kierunkiem katolickiego duchownego nauczył się łaciny, zaś Victor Fanneau de la Horie uczył go historii starożytnej^[5]. Sophie Hugo z synami mieszkała w budynku należącym dawniej do klasztoru feuillantów w Paryżu. Obiekt ten i jego obszerny ogród były wielokrotnie przywoływane w późniejszej poezji Hugo, zmitologizowany w jego wyobraźni^[8].

Po aresztowaniu gen. de la Horie w 1810 Sophie Hugo ponownie wyjechała z Paryża i udała się do swojego męża, który w międzyczasie uzyskał awans na generała i służył w Hiszpanii. Kilkumiesięczna podróż przez wyniszczony wojną kraj również miała wielki wpływ na kilkuletniego Victora. W Madrycie gen. Hugo zażądał rozwodu i odebrania synów spod opieki matki^[5]. Dwaj młodsi synowie zostali oddani do miejscowego kolegium dla chłopców pochodzenia szlacheckiego San Antonio Abad, prowadzonego przez zakonników^[9], najstarszy wstąpił do korpusu paziów^[5]. Już w 1812 król Hiszpanii Józef rozstrzygnął spór między gen. Hugo a jego żoną o dzieci na korzyść kobiety, pozwalając jej wrócić do Paryża z dwójką młodszych synów. W stolicy Francji przyszły pisarz nie podjął systematycznej nauki. Edukacja obydwu braci Hugo polegała na spontanicznej lekturze różnych dzieł literackich^[5]. Największe znaczenie miała tu nauka łaciny i lektura tekstów klasycznych pod kierunkiem ks. Larivière’a. Hugo biegle opanował język łaciński, czytał w oryginale łacińską poezję. Jak pisał Barrère, „kultura łacińska stanowi trwałą podstawę jego formacji duchowej”^[10]. Równocześnie jego trudne dzieciństwo – konflikty w rodzinie, brak opieki ze strony rodziców, drastyczne obrazy wojny widziane w Hiszpanii – znalazło następnie odbicie w twórczości, w postaciach cierpiących dzieci^[5]. Poznał również podstawy języka hiszpańskiego – jedynego nowożytnego języka obcego, jaki w życiu opanował^[9].

W 1814 dwunastoletni Victor razem z matką i bratem brał udział w powitaniu króla Ludwika XVIII. Matka starała się przekazać mu swoje silnie rojalistyczne poglądy^[11]. Rok później w małżeństwie jego rodziców orzeczona została separacja. Opiekę nad synami przyznano ojcu, który oddał Victora i jego braci na naukę na pensji Cordiera, prowadzonej przez dwóch byłych duchownych katolickich. Przyszły poeta nie lubił i nie szanował swoich nauczycieli. W ciągu kolejnych trzech lat Victor niemal nie widywał się z matką. Ojciec pragnął, by najmłodszy syn poszedł w jego ślady i po ukończeniu Szkoły Politechnicznej rozpoczął karierę wojskową. Bracia Hugo byli dobrymi uczniami; Victor otrzymywał nagrody w konkursach z geometrii i fizyki^[11]. W latach 1816–1818 Hugo uczęszczał dodatkowo na wykłady z filozofii i matematyki do liceum Ludwika Wielkiego^[12][12].

W czasie nauki na pensji obaj bracia Hugo potajemnie i wbrew zakazowi zaczęli tworzyć wiersze. Wykorzystując zdobytą wcześniej znajomość łaciny, Hugo tworzył wierszowane przekłady Wergiliusza i Horacego, jak również tworzył własne wiersze. W 1815 podarował matce wierszowaną tragedię. Tematyka jego pierwszych prac była związana z rojalistycznymi ideami zaszczepionymi przez matkę^[11]. Młodzieńcze utwory dramatyczne Hugo to dwie tragedie wierszem: Irtamenes i Atelia, dramat prozą Inez de Castro oraz naśladująca dramat klasycystyczny komedia prozą^[12].

W 1815 Victor Hugo wziął udział w konkursie poetyckim, w którym zdobył IX lokatę, wzmianka o młodym autorze pojawiła się w gazetach, a akademik François de Neufchâteau osobiście się z nim spotkał, a następnie polecił mu tłumaczenie pracy poświęconej hiszpańskiej inspiracji powieści Przypadki Idziego Blasa^[11]. Rok później, w lipcu 1816, Hugo napisał: Chcę być Chateaubriandem lub nikim^[13][11]. W tym samym roku założył z braćmi pismo literackie „Le Conservateur littéraire”. Nawiązywało ono tytułem do pisma Chateaubrianda, „Le Conservateur”. Hugo, nadal hołdujący rojalistycznym poglądom, zamierzali w swojej gazecie „służyć tronowi i literaturze”. Najmłodszy z braci szybko stał się faktycznym redaktorem naczelnym pisma. Publikował w nim, pod różnymi pseudonimami, komentarze dotyczące bieżących wydarzeń kulturalnych, okolicznościowe recenzje i szkice nt. różnych autorów^[14], wiersze, jak również pierwszą powieść – napisanego w wieku 16 lat Bug Jargala^[11]. Pismo wychodziło do 1821^[14].

W 1818 Victor Hugo ukończył naukę na pensji Cordiera i ponownie zamieszkał z ukochaną matką; rok później zdobył Złotą Lilię w konkursie poetyckim „Jeux floraux” organizowanym przez akademię poetycką w Tuluzie. Aby uspokoić ambitnego ojca, po zdanym egzaminie dojrzałości zapisał się na studia na wydziale prawa w Paryżu, jednak od początku nie miał zamiaru się w nie angażować i zajmował się głównie tworzeniem^[11]. W 1819 otrzymał od króla Ludwika XVIII nagrodę w wysokości 500 franków za odę Śmierć księcia de Berry^[14]. W 1821 oficjalnie zrezygnował ze studiów uniwersyteckich^[14]

Wczesna młodość. Małżeństwo z Adèle Foucher

Od kwietnia 1819 spotykał się z córką sąsiadów, Adèle Foucher. Dziewczyna, którą bracia Hugo znali od dzieciństwa, równocześnie stała się obiektem uczucia Victora i jego starszego brata Eugène’a. Rodzice Adèle nie pozwalali jej opuszczać rodzinnego domu, toteż Victor Hugo kontaktował się z nią przede wszystkim listownie. Związkowi młodych była przeciwna matka przyszłego poety, która stanowczo zabroniła mu kontaktować się z dziewczyną. Przez kolejne dwa lata Hugo widywał Adèle jedynie przelotnie^[11]. Listy pisane przez poetę do przyszłej żony zostały po śmierci opublikowane w tomie Listy do Narzeczonej^[15]. Nieszczęśliwa miłość, a następnie widok szczęścia Victora, doprowadziła jego brata Eugène’a do załamania nerwowego i choroby psychicznej. Mężczyzna pozostawał pod opieką ojca, ostatecznie zmarł w przytułku dla chorych psychicznie w Charenton^[16].

18 czerwca 1821 zmarła matka młodego poety^[16]. Śmierć matki ostatecznie poróżniła Hugo ze starszym bratem; postanowił przeprowadzić się do domu ojca, chociaż i z nim pozostawał w trudnych relacjach, także z uwagi na fakt, że Leopold Hugo niemal natychmiast po śmierci żony postanowił ożenić się powtórnie z Catherine Thomas^[7], z którą pozostawał wcześniej w konkubinacie. Victor Hugo nadal nie mógł ożenić się z ukochaną Adèle. Jej matka żądała od niego, by stał się gorliwym katolikiem, tymczasem poeta wychowywany był przez matkę w duchu wolteriańskim i nie był nawet ochrzczony^[16]. Ojciec był skłonny zgodzić się na małżeństwo syna dopiero wtedy, gdy Victor zdobędzie stałe zatrudnienie i zaakceptuje jego drugą żonę. Ostatecznie Hugo zdobył w 1822 pensję królewską za rojalistyczne wiersze^[16], opublikowane w tomie Ody i wiersze różne^[15]. Rodzicom ukochanej przedstawił fałszywe zaświadczenia o przystąpieniu do chrztu i do spowiedzi^[16]. Równocześnie z publikacją tomu wierszy przystąpił do pisania roman noir zatytułowanej Han z Islandii^[16]. Tysiąc franków, jakie zarobił za publikację Ód..., ostatecznie pomogło mu przekonać do siebie państwa Foucher^[17].

12 października 1822 Victor Hugo ożenił się z Adèle Foucher. Dziewięć miesięcy po ślubie przyszedł na świat ich syn Léopold, który zmarł we wczesnym dzieciństwie. W 1824 przyszła na świat córka Léopoldine^[16]. W 1826 urodził się syn Charles, zaś w 1828 – kolejny syn François-Victor^[18].

Pismo wydawane przez Hugo razem z braćmi przestało już istnieć, jednak Hugo pozostawał aktywny w kręgach młodych poetów. Uczestniczył w spotkaniach autorów pisma La Muse Française oraz w zebraniach koła literackiego Charlesa Nodiera w Bibliotece Arsenału – kolebce francuskiego romantyzmu^[16]. Do koła tego zaprosił go sam Nodier, który zainteresował się powieścią Han z Islandii i jej autorem^[15]. Tam spotkał Alfreda de Vigny’ego oraz Alphonse’a de Lamartine’a. Uczestnicy dyskusji rozmawiali o najnowszych odkryciach literackich, komentowali m.in. twórczość Waltera Scotta i George’a Byrona^[16]. Hugo pisał także recenzje z najnowszych wystaw malarstwa, w niewielkim natomiast stopniu interesował się kwestiami czysto teoretycznymi^[15].

Ambicją młodego poety było uzyskanie statusu najważniejszego twórcy stronnictwa ultrasów, toteż nie podjął pracy administracyjnej (chociaż uzyskał propozycję objęcia stanowiska urzędniczego od Châteaubrianda), a skupił się wyłącznie na tym, by tworzyć ody – oficjalny i najwyżej ceniony na dworze gatunek literacki. Chociaż faktycznie uchodził bardziej niż ktokolwiek inny za literata związanego z dworem, nie odniósł początkowo znaczącego sukcesu czytelniczego^[19]. W 1823 Hugo anonimowo wydał Hana z Islandii, powieść frenetyczną inspirowaną angielskimi roman noir i twórczością Scotta^[20].

W 1825 nowy król Karol X potwierdził przyznawanie Hugo pensji za pisane w rojalistycznym duchu wiersze, jak również odznaczył go orderem Legii Honorowej i zaprosił na ceremonię swojej sakry. Podróż na uroczystość do Reims odbył razem z Charlesem Nodierem, który w drodze przedstawił mu improwizowane tłumaczenie jednego z dramatów Szekspira. Dzieło to wywarło znaczący wpływ na dalszą aktywność pisarską Hugo^[16].

Własne doświadczenie ojcostwa zbliżyło Hugo i jego ojca, jednak obaj nie zdążyli nawiązać bliskich relacji: Leopold Hugo zmarł nagle w 1828. W miarę poprawy relacji z ojcem zmieniał się również stosunek Hugo do Napoleona Bonapartego i I Cesarstwa. Dopiero po śmierci ojca Victor Hugo zapoznał się z dokumentami separacji rodziców oraz z listami ojca do żony. Lektura ta pozwoliła mu zrozumieć, że niesprawiedliwie oceniał ojca i nadmiernie idealizował matkę^[21]. Autobiograficzny obraz odkrywania prawdy o zmarłym ojcu-oficerze napoleońskim przez syna wychowywanego w duchu rojalizmu przez rodzinę matki Hugo ukazał na kartach Nędzników w postaci Mariusza Pontmercy^[22]. W 1826 w wierszu Ode à la Colonne Hugo po raz pierwszy dał wyraz swojej fascynacji Napoleonem. Była ona nie tylko wynikiem prywatnej ewolucji światopoglądowej, ale i upowszechnianiu się podobnych postaw wśród młodych poetów i pisarzy^[21].

1830–1840

Hugo nie wziął udziału w rewolucji lipcowej 27–29 lipca 1830, chociaż utożsamiał się z liberalną opozycją wobec Karola X. Stało się tak m.in. z powodów osobistych: 28 lipca 1830 przyszła na świat jego córka Adèle. Hugo był również zajęty tworzeniem powieści, do której napisania zobowiązał się, jednak zaniedbał pracę, zaprzątnięty dyskusjami wokół Hernaniego^[26]. W tym czasie ostatecznie odrzucił dawne rojalistyczne poglądy, wierzył jednak, że Francuzi nie byli jeszcze gotowi na proklamowanie republiki. Pozytywnie przyjął wstąpienie na tron Ludwika Filipa I; równocześnie w jego tekstach pojawiają się pierwsze wyrazy krytyki wobec burżuazji i sympatii wobec ludu^[26]. W listopadzie 1831 Hugo wydał tom poezji Jesienne liście^[18].

Od września 1830 do lutego 1831 Hugo pracował nad powieścią Katedra Marii Panny w Paryżu, w której wyraził tę samą sympatię, ukazując utożsamiane z ludem postacie Quasimoda, żebraków oraz Esmeraldy. Na kształt tej powieści miały również wpływ doświadczenia pisarza z okresu tworzenia: ukazując niespełnioną miłość archidiakona Frolla do Esmeraldy i jego chorobliwą zazdrość, Hugo oddawał własną zazdrość o żonę, która w tym samym czasie blisko zaprzyjaźniła się z krytykiem Sainte-Beuve’em, a następnie została jego kochanką. Małżeństwo Hugo nie zostało rozwiązane, chociaż poeta faktycznie przestał kochać żonę; nie zerwał także kontaktów z Sainte-Beuve’em^[26]. Rodzina funkcjonowała nadal dzięki dzieciom^[18]. Hugo był czułym i oddanym ojcem, w czasie epidemii cholery w Paryżu w 1832 osobiście opiekował się chorym synem, motywy związane z dziećmi pojawiały się w jego twórczości^[18].

25 listopada 1832 został wystawiony kolejny dramat historyczny Hugo: Król się bawi. Głośne protesty konserwatywnej publiczności i celowo zła gra aktorska sprawiły, że sztuka poniosła klęskę. Po jednym przedstawieniu została zakazana z powodu obrazy króla. Hugo usiłował sądownie wywalczyć cofnięcie zakazu, lecz przegrał^[18]. W związku z tym w styczniu dramatopisarz wystawił w teatrze Porte Saint-Martin dramatu prozą pt. Lukrecja Borgia; sztuka okazała się dużym sukcesem. W czasie prób poznał aktorkę Juliette Drouet, która grała w sztuce epizod. Kobieta została wkrótce jego kochanką. Na żądanie Hugo Drouet całkowicie zmieniła tryb życia (wcześniej była raczej kurtyzaną niż aktorką), porzuciła karierę sceniczną i żyła odtąd w całkowitym odosobnieniu. Początkowo kobieta nie chciała się z tym pogodzić i w 1834 wyjechała do rodzinnej Bretanii. By ją odzyskać, Hugo przerwał rodzinne wakacje w Roches. W tym momencie ich związek został scementowany i trwał kilkadziesiąt lat, za zgodą żony pisarza^[18].

Aby móc pokryć długi zaciągnięte przez Juliette Drouet jeszcze przed ich spotkaniem, Hugo napisał kolejne dramaty i doprowadził do kolejnych wystawień Hernaniego i Marion Delorme. W 1834 opublikował Marię Tudor, w 1835 – Angela – tyrana Padwy^[18]. Hugo oddalił się od innych autorów romantycznych, którzy (jak de Vigny, de Lamartine i Nodier) publicznie krytykowali jego teksty^[27]. W 1837 opublikował tom wierszy Wewnętrzne głosy^[27]. Rok później, także z powodów finansowych^[18], wystawił swój najbardziej znany dramat – Ruy Blasa^[27]. Zysk z jego publikacji zapewnił Hugo dobrobyt materialny, jak również pozwolił spełnić warunek cenzusu majątkowego wymagany do uzyskania biernego prawa wyborczego^[28].

Inna niż w przypadku dramatów była geneza wydanej w 1834 krótkiej powieści Klaudiusz Nędzarz, opartej na faktach. Tytułowy bohater z głodu kradnie chleb, a osadzony w więzieniu zabija strażnika, za co zostaje skazany na śmierć i stracony. W powieści Hugo stawiał tezę, że przestępstwom ubogiego człowieka winne jest całe społeczeństwo, które zgadzało się na nędzę części jednostek. Temat nędzy zaczął w tym czasie coraz bardziej interesować pisarza. Z myślą o kolejnych dziełach Hugo odwiedzał więzienia i ubogie dzielnice Paryża. Kilka zaobserwowanych wówczas epizodów odtworzył następnie na kartach Nędzników^[27].

1840–1848

Hugo został przyjęty do Akademii Francuskiej w 1841 roku (wcześniej trzykrotnie kandydował bez powodzenia^[29]). W mowie wygłoszonej po akceptacji jego kandydatury stwierdził, że wierzy w „lud oświecony”, zjednoczony wokół wspólnego ideału republiki braterstwa. Aby doprowadzić do urzeczywistnienia się tego ideału, potrzebna jest pokojowa, uporządkowana i postępowa monarchia, sprzyjająca społecznej solidarności i wolności ducha. Treść mowy rozczarowała część słuchaczy, którzy oczekiwali słów bardziej radykalnych^[27].

W tym samym roku Hugo wydał zbiór rozważań historyczno-politycznych nt. Niemiec zatytułowany Ren. Do jego napisania zainspirowała go podróż, jaką odbył w roku poprzednim^[30]. Pod wpływem podróży po Renie napisał także monumentalny dramat romantyczny Burgrabiowie, którego wystawienie okazało się klęską. Był to ostatni dramat napisany przez Hugo, który najprawdopodobniej zrezygnował z pisania dla teatru nie tylko pod wpływem rozczarowania, ale także z powodu przekonania, że jego wyobraźnia przekraczała ramy dramatycznych konwencji^[30].

Od lipca 1842, tj. po śmierci księcia Orleańskiego, Hugo zaczął być regularnie zapraszany na spotkania z królem Ludwikiem Filipem, którego poruszyło przemówienie poety wygłoszone po tragicznym zgonie jego syna w imieniu akademików. Wizyty w pałacu zainspirowały Hugo do tworzenia cyklu krótkich literackich portretów przypadkowo spotkanych osób, opisywania rozmów na dworze i w Akademii. Tworzony w ten sposób luźny dziennik, wydany pośmiertnie pod tytułem Rzeczy widziane, jest znakomitym przykładem nieznanego jeszcze w XIX w. jako odrębny gatunek reportażu^[31]. Zachęcony przez żonę, pisarz zaczął również zapraszać do siebie ludzi z wysokiego towarzystwa, w tym innych parów Francji i polityków^[32].

W 1842 starszej córce Hugo, Léopoldine, oświadczył się Charles Vacquerie, w którym dziewczyna była zakochana od dwóch lat. Pisarz z trudem zaakceptował ten związek; był bardzo związany z córką i ciężko przeżył fakt, że miała opuścić dom rodzinny. Swoje uczucia w tej sytuacji ukazał po latach w Nędznikach, opisując reakcję Jeana Valjeana na wiadomość o miłości Mariusza do Kozety. Ślub Léopoldine Hugo i Charlesa Vacquerie miał miejsce 14 lutego 1843, następnie małżonkowie udali się do Hawru. Hugo wyjechał natomiast na wakacje z Juliette Drouet i w czasie podróży dowiedział się z gazety o tragicznym wypadku córki i zięcia: oboje utonęli w Sekwanie w Villequier 4 września 1843^[30]. Śmierć ukochanej Léopoldine miała poważny wpływ na postawę religijną pisarza. W poprzednich latach uważał katolicyzm za zespół przebrzmiałych idei blisko związanych z równie nieaktualną koncepcją ustroju monarchicznego. Deklarując wiarę w Boga twierdził równocześnie, że z przesłania Ewangelii wartość zachowało jedynie wezwanie do modlitwy i jałmużny^[33]. Po utracie córki modlitwa stała się w jego życiu jeszcze ważniejsza, bywał także przesądny^[34].

13 kwietnia 1845 Ludwik Filip I mianował Victora Hugo parem Francji^[27].

Na początku 1844 Hugo nawiązał romans z Léonie Biard, żoną znanego malarza. Z powodu tego związku kobieta wystąpiła w końcu tego samego roku o formalną separację z mężem, który zorientował się wówczas, że był zdradzany. Zgodziwszy się na separację, Biard nakazał śledzić żonę i w lipcu 1845 zastał ją razem z pisarzem w czasie „przestępczej rozmowy”. Léonie Biard została zatrzymana w więzieniu św. Łazarza, dokąd trafiały niewierne żony i prostytutki. Hugo uniknął aresztowania, gdyż chronił go immunitet para Francji. Do procesu o zdradę małżeńską nie doszło, gdyż żona Hugo oznajmiła, że mu wybacza, zaś król, który nie chciał kompromitacji pisarza, zamówił u Biarda szereg obrazów, co skłoniło malarza do wycofania skargi. Skandal obyczajowy został zażegnany, jednak Hugo stracił szanse na uzyskanie teki ministerialnej^[30]. Pisarz nie przestał po tym doświadczeniu interesować się innymi kobietami. W 1847 krótko romansował z aktorką Alice Ozy, o której względy rywalizował ze swoim synem Charles’em^[35].

Victor Hugo aktywnie uczestniczył w obradach Izby Parów. W 1846 wygłosił mowę z apelem o łagodne potraktowanie organizatorów nieudanego zamachu na króla. Wypowiadał się w kwestii umożliwienia księciu Hieronimowi Bonaparte powrotu do Francji, przebiegu granicy państwa na Renie, jak również wzywał, by Francja wsparła aspiracje niepodległościowe Polaków^[36].

Pod wpływem dramatycznych doświadczeń – śmierci córki, gwałtownego romansu z Biard i wynikłego z niego skandalu – Hugo po przerwie w twórczości (wywołanej zwiększoną aktywnością polityczną i towarzyską^[35]) przystąpił do pisania monumentalnej powieści zatytułowanej Nędze. Opracował jej ogólny plan i w ciągu kolejnych lat tworzył pojedyncze sceny i wątki. Był to początek pracy nad Nędznikami, ukończonymi dopiero w 1860, gdyż w 1848, w przededniu rewolucji lutowej, pisarz porzucił tworzoną powieść^[30]. Równocześnie Hugo pisał wiersze, jednak z powodu ich różnorodności tematycznej i formalnej nie publikował ich, gdyż nie mógłby stworzyć z nich jednego spójnego zbioru^[37].

W 1848 na gruźlicę zmarła Claire, córka Juliette Drouet ze związku z malarzem Pradierem. Hugo szedł na czele jej konduktu pogrzebowego^[30]. Twórca wznowił także romans z Léonie, posługującą się teraz nazwiskiem panieńskim d’Aunet^[30].

Parlamentarzysta

W przededniu rewolucji lutowej i wybuchu Wiosny Ludów, jak również w czasie pierwszych ludowych wystąpień, Victor Hugo deklarował poparcie dla liberalnej monarchii, uważał, że po abdykacji Ludwika Filip I władzę mógłby objąć jego syn, z matką jako regentką^[38]. 24 lutego 1848 bezskutecznie usiłował przedstawić taką propozycję w czasie ulicznej manifestacji. Negatywnie ocenił powstanie republiki, twierdząc, że jej proklamacja doprowadzi do nędzy, ruiny, a być może nawet wojny domowej. Odmówił także objęcia teki ministra edukacji publicznej, którą proponował mu Alphonse de Lamartine. Na początku czerwca tego samego roku został deputowanym do Zgromadzenia Narodowego, gdzie znalazł się na prawicy^[38]. Poparł zamknięcie Warsztatów Narodowych, jednak oburzyła go postawa gen. Louisa-Eugène’a Cavaignaka, który pozwolił na rozprzestrzenienie się buntu robotniczego (dni czerwcowe). Na czele delegacji parlamentarzystów udał się na barykady, by uprzedzić uczestników buntu o postanowieniach Zgromadzenia Narodowego, w tym o nadaniu Cavaignakowi nadzwyczajnych pełnomocnictw. Krwawe stłumienie powstania wywarło na nim wielkie wrażenie. Chociaż w parlamencie nadal formalnie należał do prawicy, coraz częściej głosował razem z lewicą: przeciwko ograniczeniu wolności prasy i powszechnego prawa do głosowania oraz przeciw deportacjom uczestników dni czerwcowych^[38]. Rząd uważał za niezdolny do jakichkolwiek konstruktywnych działań^[38].

W lipcu 1848 Hugo zaczął wydawać dziennik L’Evénement, który politycznie sytuował się w centrum. Sam nie pisał do niego, firmując jedynie swoim nazwiskiem teksty swoich synów oraz ich przyjaciół Auguste’a Vacquerie’a oraz Paula Meurice’a. Od września tego samego roku Hugo stał się zwolennikiem Ludwika Napoleona Bonaparte, który w jego ocenie mógł urzeczywistnić idee postępu i pokoju społecznego. Pismo Hugo poparło kandydaturę Bonapartego w wyborach prezydenckich w grudniu 1848, które faktycznie zakończyły się jego zwycięstwem. Nadzieje pisarza nie spełniły się jednak. Chociaż Hugo uzyskał reelekcję w nowych wyborach parlamentarnych w 1849, przekonał się, że nowe Zgromadzenie Narodowe miało zdecydowanie bardziej prawicowy charakter. W oczach pisarza większość deputowanych reprezentowała klerykalne, obskuranckie poglądy, była zdeterminowana i brutalna w działaniu. 9 lipca 1849 Hugo w wielkiej mowie na forum parlamentu zarzucił deputowanym, że nie chcą podjąć realnej walki z nędzą w kraju, krytykował Zgromadzenie za represje wobec prasy i stowarzyszeń. W roku następnym Hugo wziął udział w dyskusji nad ustawą o systemie oświaty (tzw. prawo Falloux). Jako pierwszy w historii oznajmił wówczas, że każde dziecko ma prawo do bezpłatnego wykształcenia podstawowego przekazywanego przez świeckie państwo. Jego mowa została wygwizdana, a ustawa opracowana przez legitymistę de Falloux – przegłosowana^[38]. Swoje poglądy w tym czasie definiował następująco:

Nie jest przy tym jasne, jak Hugo rozumiał pojęcie socjalizmu. Według D. Evansa i A. Schinza pisarz wierzył w sprawiedliwe rządy jednoosobowe „w imieniu ludu”. Zdaniem H. Hunta jego zapatrywania należałoby raczej definiować jako idealizm bliski koncepcjom Fouriera^[40].

W tym samym roku doszło do poważnego kryzysu w relacjach Hugo z kobietami. Pisarz równocześnie pozostawał w związku z Juliette Drouet i romansował z Léonie d’Aunet. Podczas gdy Drouet nie wiedziała o kolejnej kochance, d’Aunet wiedziała, kim jest Drouet i postanowiła rozbić jej związek z Hugo, przekazując jej miłosne listy poety. Po tym wydarzeniu Hugo w 1851 postanowił zakończyć znajomość z d’Aunet i pozostać przy byłej aktorce^[38].

W opozycji wobec Ludwika Napoleona Bonapartego

Ludwik Napoleon Bonaparte

Prezydent Ludwik Napoleon Bonaparte, za przyzwoleniem prawicowego Zgromadzenia Narodowego, stopniowo konsolidował swoją władzę: 31 maja 1851 ponownie wprowadzono cenzus majątkowy w głosowaniu. Nie mogąc kandydować kolejny raz w wyborach prezydenckich, prezydent niemal otwarcie przygotowywał zamach stanu. Hugo wielokrotnie poddawał jego działania ostrej krytyce z trybuny parlamentarnej, określając Bonapartego mianem „Napoleona małego”^[41].

W momencie zamachu stanu Ludwika Napoleona Bonapartego 2 grudnia 1851 Hugo brał aktywny udział w organizowaniu zbrojnego oporu. Nawiązał kontakt z robotnikami z przedmieścia św. Antoniego, udawał się na nieliczne wzniesione na ulicach miasta barykady. 4 grudnia opór, który nie zdobył szerokiego poparcia, został ostatecznie stłumiony. Hugo, poszukiwany przez policję, ukrywał się najpierw u Juliette Drouet, a 11 grudnia wyjechał z Francji do Brukseli pod fałszywym nazwiskiem Jacques’a Firmina Lanvina, robotnika drukarskiego^[41]. 9 stycznia 1852 rząd Bonapartego oficjalnie wydalił go z kraju^[41].

Powrót do kraju

Studenci udają się na barykady w oblężonym Paryżu. Victor Hugo prowadził w mieście aktywną działalność polityczną, wzywając do oporu i jedności społecznej

Hugo wrócił do ojczyzny dzień po klęsce Francji w bitwie pod Sedanem w wojnie francusko-pruskiej i upadku II Cesarstwa. Na dworcu w Paryżu został entuzjastycznie powitany przez wielotysięczny tłum, który wznosił okrzyki na jego cześć, recytował fragmenty wierszy z Chłosty, śpiewał Marsyliankę i Pieśń wymarszu. Podczas gdy nikt z ramienia władz oficjalnie nie przyjmował Hugo, w kolejnych dniach nadal spotykał się z wyrazami podziwu dla swojej osoby. Jego popularność wśród paryżan była bezprecedensowa, a o spotkanie z nim zabiegał nawet jeden z członków Rządu Tymczasowego. Z Hugo spotykali się oficerowie, artyści, uznani politycy i dotąd mało rozpoznawalni aktywiści^[56]. Imieniem Hugo nazwano dawny bulwar Haussmanna, został on także patronem jednego z przytułków dla sierot, balonu pocztowego oraz zakupionej ze składek ludowych armaty. Inne działo otrzymało imię Chłosta, a tom wierszy pod tym samym tytułem został wznowiony i w samym Paryżu rozszedł się w 20 tys. egzemplarzy^[56].

Działalność w czasie oblężenia Paryża

Hugo silnie zaangażował się w życie polityczne w oblężonym Paryżu. 17 października 1870 wydał apel do mieszkańców Paryża, wzywając do oporu wobec wojsk pruskich i do jedności narodowej w obliczu wroga. 17 września roku następnego w kolejnej proklamacji wzywał wszystkich Francuzów do walki z wrogiem w każdym miejscu^[57]. Wspierał wysiłek rządu na rzecz organizacji oporu poza Paryżem, wypowiedział się negatywnie przeciw pierwszej próbie zawiązania niezależnej od reszty kraju Komuny Paryża, chociaż pozostawał w bliskich kontaktach z politykami zaangażowanymi w nią (Auguste Blanqui, Gustave Flourens); twierdził, że krok ten doprowadziłby do wojny domowej^[57]. 28 stycznia 1871 Hugo zdobył mandat deputowanego Zgromadzenia Narodowego, startując z pierwszego miejsca na liście republikanów w okręgu paryskim. Wziął jednak w obradach parlamentu w Bordeaux tylko w lutym, 8 marca zrzekł się mandatu, zniechęcony jego monarchistycznym składem i błyskawicznym podpisaniem pokoju z Prusami, w ramach którego Francja oddała Alzację i Lotaryngię. Wrócił wówczas do Paryża. 13 marca nagle zmarł syn pisarza, Charles. Natychmiast po jego pogrzebie Hugo ponownie wyjechał do Brukseli^[57].

Pobyt w Brukseli i Luksemburgu

Hugo śledził wiadomości napływające z Paryża. Po ukonstytuowaniu się Komuny Paryskiej uznał ją za przykład „wojny społecznej”, toczonej przez jedne warstwy społeczne przeciwko innym. Nie poparł bezkrytycznie komunardów, lecz począwszy od 26 marca 1871 wyraźnie z nimi sympatyzował. Krytykując wzięcie przez komunardów zakładników, podnosił, że w konflikcie z rządem poważne błędy popełniły obie strony, przy czym to błędy rządu były zbrodniami. Już po upadku ruchu stwierdził, że Komuna była „dobrą rzeczą źle zrobioną”. 25 maja, w czasie Krwawego Tygodnia, gdy rząd belgijski odmówił azylu politycznego represjonowanym uczestnikom Komuny Paryskiej, Victor Hugo oznajmił, że przyjmie każdego komunarda we własnym domu. W nocy z 27 na 28 maja jego dom został obrzucony kamieniami przez setkę ludzi domagających się jego śmierci. Policja belgijska nie interweniowała, a dwa dni później pisarz otrzymał nakaz wyjazdu z kraju^[57].

Schronienie na okres 3,5 miesiąca (1 czerwca – 23 września) znalazł w Luksemburgu. Mieszkał w mieście Luksemburg, w Vianden (2,5 miesiąca), w Diekirch i w Mondorf, gdzie leczył się w miejscowym uzdrowisku^[58]. Stale występował publicznie w obronie komunardów, wzywając rząd do ogłoszenia amnestii, zaprzestania egzekucji i deportacji do Nowej Kaledonii. Jego postawa została zaatakowana przez część francuskiego środowiska literackiego (Leconte de Lisle, Barbey d’Aurevilly), którzy zarzucali mu nawet zdradę Francji^[58].

W Luksemburgu Hugo pracował nad wierszami, które następnie opublikował w tomie Straszliwy rok, zajmował się także rysunkiem. Do Paryża postanowił wrócić 22 września na wieść o skazaniu na deportację radykalnego publicysty i uczestnika Komuny Paryskiej Henriego de Rocheforta^[58].

Powrót do Francji, drugi wyjazd na Guernsey i ostatnie lata w Paryżu

Na przełomie 1871 i 1872 kontynuował wysiłki na rzecz ratowania de Rocheforta przed deportacją, działał także na rzecz poprawy warunków, w jakich odbywali zasądzone kary komunardzi i wstawiał się za Louise Michel, której także poświęcił wiersz. W 1872 ponownie spotkał się ze swoją młodszą córką, przybyłą z Barbadosu. Chora psychicznie Adèle została oddana do przytułku w Saint-Mandé^[58]. W lipcu 1871 i w styczniu 1872 Hugo bez powodzenia kandydował w wyborach parlamentarnych^[59]. Jeszcze w tym samym roku przygnębiony sytuacją polityczną i rodzinną Hugo postanowił wrócić na Guernsey. Początkowo mieszkał tam z wdową po swoim synu Charlesie i jej dziećmi Georges’em i Jeanne, do których był niezwykle przywiązany, a następnie tylko z Juliette Drouet. Z energią przystąpił do pracy nad powieścią Rok dziewięćdziesiąty trzeci, której akcja rozgrywała się podczas rewolucji francuskiej. Koncept utworu powstał kilka lat wcześniej, jednak wydarzenia Komuny Paryskiej szczególnie zmobilizowały Hugo do pracy, gdyż uznał temat za szczególnie aktualny^[58]. Powieść została ukończona w 1873^[58]. Po zakończeniu pisania Hugo wrócił 31 lipca 1873 do Paryża. W grudniu tego samego roku na gruźlicę zmarł jego młodszy syn. Od 1874 żył razem z Juliette Drouet, synową i wnukami, którymi opiekował się z czułością i wielkim zaangażowaniem. Z tego okresu pochodzą wiersze z tomu Sztuka bycia dziadkiem, napisane pod wpływem zabaw z dziećmi^[60].

Starzejący się Hugo na początku lat 70. XIX w. nawiązał swoje ostatnie romanse – z Judith Gautier, której poświęcił jedyne w swoim dorobku poetyckim sonety, oraz z Blanche Lanvin, którą poznał w 1873 i z którą spotykał się przez sześć lat mimo zazdrości Juliette Drouet. Razem z Drouet prowadził salon towarzyski odwiedzany m.in. przez Flauberta, Clemenceau, Blanka, Gambettę, braci Goncourtów. 30 stycznia 1876 został senatorem; w tym samym roku zgłosił pod głosowanie projekt pełnej amnestii dla komunardów, który poparło jednak tylko dziesięciu deputowanych. W senacie znalazł się w grupie deputowanych lewicowych. Brał udział w walce politycznej parlamentu z monarchistycznym prezydentem, marsz. Patrice’em Mac-Mahonem. Równocześnie kończył pracę nad porzuconą w 1852 Historią zbrodni, którą ostatecznie opublikował w 1877^[60]. W III Republice stał się żywą legendą, był powszechnie podziwiany^[61]. W dniu jego 80. urodzin pod jego domem spontanicznie zgromadziło się 600 tys. ludzi. Za życia nadano jego imię części ulicy, przy której mieszkał. Dzięki kolejnym wydaniom wierszy i prozy, a także nowym inscenizacjom jego dramatów, zgromadził również znaczny majątek, 7 mln franków^[61].

28 czerwca 1878 doznał udaru mózgu, po którym wyjechał z partnerką na krótko na Guernsey. Nie tworzył już nowych tekstów, lecz nadal przygotowywał do publikacji starsze utwory. Cztery lata później po 50 latach ponownie wystawiony został jego dramat Król się bawi^[61].

11 maja 1883 na raka żołądka zmarła Juliette Drouet. Hugo, za radą swojego otoczenia, nie wziął udziału w pogrzebie. W tym samym roku odbył ostatnią większą podróż – do Szwajcarii. Rok później po raz ostatni pokazał się publicznie, oglądając Statuę Wolności^[61].

Hugo na łożu śmierci (fotografia wykonana przez Nadara)

Hugo zmarł 22 maja 1885. Ostatnie słowa pisarza brzmiały: Widzę czarne światło. To tu jest walka dnia i nocy... Zgodnie ze swoją ostatnią wolą^[62], został przewieziony karawanem dla biednych do paryskiego Panteonu i tam pochowany (zgodnie z decyzją rządu i parlamentu); wcześniej jego trumna była wystawiona przez kilkanaście dni pod Łukiem Triumfalnym. W pogrzebie wzięło udział 2 mln ludzi^[61].

Auguste Vacquerie i Paul Meurice zajęli się pośmiertną edycją dwóch tomów poezji Hugo – Toute la Lyre i Dernière Gerbe, wydanych odpowiednio w 1888 i 1902^[63]. W 1890 i 1892 wydawane były listy z podróży Alpy i Pireneje oraz Francja i Belgia, bliskie konwencji reportażu^[64]. W 1942 w tomie Ocean wydane zostały nieznane dotąd wiersze^[64]. Prace nad uporządkowaniem rękopisów Hugo nie zostały jednak wówczas doprowadzone do końca. Zadania tego podjęli się dopiero twórcy nowej edycji tekstów tego autora wydawanej od 1970 pod kierunkiem Jeana Massina^[63].

Młodość

Victor Hugo zaczął tworzyć poezję jako nastoletni uczeń. Jego pierwszy tom Ody i wiersze różne został opublikowany w 1822. Zawarte w nim wiersze zachowywały klasyczną formę, jednak da się w nim zauważyć typową dla Hugo niezmiernie bogatą wyobraźnię, elementy inspirowane wydarzeniami z jego życia oraz dostrzeżone w poezji André de Chéniera przerzutnie. Tematyka utworów była przede wszystkim polityczna^[15]. W kolejnych latach talent Hugo rozwijał się pod wpływem kontaktów ze środowiskiem młodych romantyków oraz regularnemu uczestnictwu w wystawach sztuki. Jego poezja stała się bardziej obrazowa – tendencja ta widoczna jest już w tomie Nowe ody z 1824, a dominuje w tomie Ody i ballady z 1826 (wydanie poszerzone, gromadzące cały dotychczasowy dorobek poetycki Hugo, wyszło dwa lata później). W tomie tym Hugo zawarł wiersze, w których eksperymentował z metrum i strofą, wprowadził także motywy średniowieczne, a w balladach także fantastyczne. W przedmowie do ostatniego wydania poeta domagał się całkowitej swobody twórczej^[15]. Rok po Odach i balladach wydane zostały Poezje wschodnie^[15], również zaliczane przez krytykę do wczesnej poezji Hugo, wartościowej nie z uwagi na głębię i oryginalność refleksji twórczej, ale dzięki kunsztownej formie wierszy i potędze wyobraźni młodego autora. W Poezjach wschodnich znalazły się wiersze oparte na popularnych wśród romantyków motywach orientalnych, teksty inspirowane wojną i niepodległość Grecji oraz wiersze różne^[72] (niektóre były już publikowane w poprzednim tomie), w tym kilka poświęconych pamięci Napoleona. Postać ta została poddana szczególnej idealizacji, jej apoteozie towarzyszy obrona wolności^[15]. Od Poezji wschodnich datuje się również swobodne łączenie ze sobą elementów realistycznych i nierealnych, które stanie się typowe dla poezji Hugo^[15].

Poezja lat monarchii lipcowej

W 1831 Hugo wydał tom Jesienne liście, w którym zwrócił się ku tematom inspirowanym życiem prywatnym i rodzinnym. Do tematyki politycznej powrócił w Pieśniach zmierzchu z 1835. Głosy wewnętrzne, opublikowane dwa lata później, stanowiły zwrot ku problematyce filozoficznej. W zawartych w tomie wierszach Hugo zadawał pytania o wiarę, cel życia, sens egzystencji ludzkości. Kwestie te poruszał także w wydanych w 1840 Blaskach i cieniach^[29]. Podobnie jak w przypadku dramatów i powieści, również w poezji Hugo dostrzegalne są powracające i stale przetwarzane motywy. Ambicją poety staje się reprezentowanie swojej epoki, oddawanie jej dylematów filozoficznych, społecznych, religijnych, politycznych, jego twórczość nie ma ograniczać się do wyrażania własnych emocji^[29]. Równocześnie poeta pozostał wierny estetyce romantycznej nawet wtedy, gdy stawała się ona coraz bardziej przebrzmiała^[69].

Poezja lat wygnania

Victor Hugo na wyspie Jersey

Wyjazd na Wyspy Normandzkie okazał się przełomem także w poezji Hugo. Zdecydowany, by swoimi dziełami literackimi potępić Napoleona III, w wydanej w 1853 Chłoście poeta ostatecznie odrzucił resztki klasycystycznych konwencji literackich i osiągnął całkowitą wolność ekspresji^[42].

Jedyną francuskojęzyczną satyrą polityczną o porównywalnej wartości są szesnastowieczne Poema tragiczne Agrippy d’Aubigné. Hugo w Chłoście wyraził poczucie krzywdy własnej i całego ludu, a swoją wrogość do II Cesarstwa i wiarę w jego upadek okazywał za pomocą różnorodnych środków wyrazu^[42].

Zmiana tonu i stylu poezji Hugo, jaka zaszła w momencie wyjazdu z Francji, była różnie interpretowana przez krytyków. Pierwsza grupa badaczy uważa, że ewolucja twórcza jego poezji była procesem ciągłym, a zapowiedzi zjawisk dostrzegalnych w wierszach powstałych na wygnaniu są dostrzegalne we wcześniejszych tomach. Inni krytycy (jak D. Saurat) sugerują, że do 1851 Hugo pisał wiersze takie, na jakie panowała moda, chcąc zyskiwać popularność w oczach czytelników. Jako emigrant przestał przejmować się gustami francuskich odbiorców i ujawnił swój prawdziwy styl i zainteresowania twórcze. Z kolei L. Mabilleau wnioskował, że Hugo był przede wszystkim romantykiem. Do ok. 1840 tendencje w rozwoju poezji francuskiej odpowiadały jego temperamentowi, toteż starał się odzwierciedlać je w swojej twórczości. Następnie jednak zignorował zachodzące w literaturze przemiany, odchodzące od romantyzmu, i stał się autorem tworzącym „poza czasem”^[71].

Tworzenie wyłącznie poezji zaangażowanej okazało się dla pisarza na tyle nużące, że trzy lata po Chłoście wydał tom wierszy o skrajnie odmiennym charakterze. Zamyślenia (Kontemplacje) są zbiorem tekstów wcześniejszych, z lat 1848–1850, obrazujących cierpienia i rozterki Hugo, jego cierpienie po śmierci córki, rozdarcie między wiarą i jej odrzuceniem, próby odpowiedzi na pytania o sens życia i działania człowieka^[42].

Wątki apokaliptyczne, obecne w Zamyśleniach, zajmują w wyobraźni Hugo coraz poważniejsze miejsce i stają się osnową kolejnych dzieł: nieukończonych poematów Zagłada Szatana oraz Bóg. Pierwszy z tekstów miał ukazywać bezmiar miłości bożej i siłę anioła Wolności, która doprowadza do klęski diabła i jego wygnania poza granice ziemi. Drugi poemat, oparty na serii antytez, obrazuje stosunek człowieka do Boga, od odrzucenia religii, poprzez chrześcijaństwo i postawę racjonalistyczną, do wiary w boską sprawiedliwość i miłość. Z obydwoma poematami, które Hugo tworzył z przerwami, związany jest wiersz Najwyższe miłosierdzie oraz poemat Osioł, w którym poddał surowej krytyce ateizm i chełpliwe twierdzenia pozytywistów, odrzucających czynniki niematerialne w swoim widzeniu świata^[42]. Za radą swojego wydawcy Hugo planował ująć zagadnienia metafizyczne w przystępniejszej dla czytelnika formie „małych epopei”. Ostatecznie zarzucił ten projekt, a opracowane już wiersze połączył w epopeję Legenda wieków – opis historii świata jako drogi z ciemności do światła, od barbarzyństwa do ideału, stopniowego zwyciężania dobra, postępu technicznego, z którym związane jest moralne doskonalenie się ludzkości. Całość zamykała monumentalna scena Sądu Ostatecznego. Światopogląd poety i wydźwięk jego wierszy radykalnie odbiegał od przesłania większości powstających w tym okresie utworów (w literaturze francuskiej dominowały nowe kierunki realistyczne), jednak kunszt poetycki Hugo sprawił, że jego dzieło i tak zostało odebrane pozytywnie^[42]. Legenda wieków, Chłosta i Zamyślenia są najważniejszymi dziełami poetyckimi Hugo, streszczają się w nich wszystkie wielkie tematy jego twórczości^[73]. Żaden z późniejszych tomów wierszy, chociaż niektóre zawarte w nich utwory są dziełami o wysokiej wartości literackiej, nie osiągnął poziomu trzech wymienionych tekstów^[70]. W ramach odpoczynku od tworzenia poezji metafizycznej, latem 1859 i 1865 Hugo pracował nad lżejszymi Piosenkami ulic i lasów, w których z wirtuozerią twórczą chwalił miłość, sztukę i piękno przyrody. Piosenki... cechują kunsztowne rymy i wiersz sześcio- lub ośmiostopowy^[42].

Poezja ostatnich lat życia

Hugo nie przestawał tworzyć wierszy do końca życia, a ich tematyka stale się zmieniała. W tomach opublikowanych w latach 70. XIX w. (Straszliwy rok, Dla moich wnucząt) zawarł zarówno pogodne utwory dedykowane swoim wnukom, jak i satyry polityczne bliskie estetyce Chłosty^[64]. Z czasem coraz ważniejsze stawały się dla niego kwestie filozoficzne^[70]. W ostatnich latach wiele miejsca poświęcił kwestiom religijnym. Krytykował zarówno ateizm, jak i klerykalizm, głosił pochwałę wiary, sceptycznie oceniając natomiast religie instytucjonalne i zorganizowane wierzenia (poematy Papież, Religia i religie). W tomie Cztery strony ducha zebrał napisane w ciągu minionych czterech dekad poematy, by pokazać przykłady swojej twórczości lirycznej, epickiej, dramatycznej i satyrycznej^[64].

III Republika

Natychmiast po śmierci Victor Hugo stał się przedmiotem oficjalnego upamiętnienia państwowego, które graniczyło ze świeckim kultem (podobnie jak w przypadku Pasteura). Jego postać pojawiała się w podręcznikach szkolnych, wielokrotnie wybierano go na patrona ulic i szkół, jego podobizną zdobiono rozmaite przedmioty^[63]. Równocześnie rodzina Hugo zniszczyła jego listy do kochanek, a w oficjalnych biografiach nie wspominano o jego romansach. W świadomości zbiorowej Hugo był przede wszystkim autorem powieści, na czele z Nędznikami. Zamożne mieszczaństwo ceniło przede wszystkim jego wczesną poezję, traktując późniejsze dzieła jako pozbawione dobrego smaku. Popularność Hugo zwiększały kolejne wydania jego utworów, a od 1907 także adaptacje filmowe^[63].

Oceny dzieł Hugo zmieniły się po I wojnie światowej, która zdawała się wykazać fałszywość wiary pisarza w postęp ludzkości. W dwudziestoleciu międzywojennym nie wznawiano jego utworów ani nie wystawiano sztuk. Pojawiły się natomiast szkice biograficzne skupiające się na dotąd przemilczanych aspektach jego życia – romansach, zainteresowaniu spirytyzmem itp. Hugo pozostawał symbolem dla francuskiej lewicy, ostro atakowała go natomiast u schyłku lat 30. XX wieku prawica^[63]. Poezję Hugo na nowo odczytywali i nawiązywali do niej twórcy związani w czasie II wojny światowej z francuskim ruchem oporu^[63].

Po II wojnie światowej

Po 1945 osoba i twórczość Victora Hugo nie były już ani obiektem zajadłych ataków, ani kultu z pierwszych dekad po jego śmierci. Jego utwory regularnie były częścią antologii, pojawiły się adaptowane dla dzieci wersje rozdziałów Nędzników poświęconych Gavroche’owi oraz dzieciństwu Kozety. W świadomości publicznej funkcjonowały jednak tylko wybrane, najczęściej przedrukowywane teksty poety (np. w podręczniku do historii literatury francuskiej obowiązującym w liceach skupiano się na wczesnej, romantycznej twórczości Hugo, praktycznie pomijając okres emigracji). Aby zmienić tę sytuację, w 1952 Louis Aragon wydał tom Czy czytaliście Victora Hugo?, w którym zawarł przede wszystkim powstałe po 1850 teksty. Duże znaczenie miała również biografia pióra H. Guillemina, Victor Hugo par lui-même, ukazująca postać i osobowość pisarza w sposób bardziej wielowymiarowy, niż wcześniejsze opracowania^[63]. Renesans zainteresowania Victorem Hugo po II wojnie światowej dotyczył również jego dramatów. Wszystkie, oprócz Burgrabiów i Cromwella, wróciły na sceny teatralne. Powieści Nędznicy i Katedra Marii Panny w Paryżu były wielokrotnie ekranizowane^[63].