Wampir. Biografia symboliczna – książka Marii Janion z 2002 roku. Opisuje mit wampiryczny i jego liczne aspekty: (antropologiczny, historyczny, folklorystyczny, literacki, filmowy, psychologiczny i psychoanalityczny). Autorka przybliża czytelnikom proces kształtowania się mitu. Śledząc rozwój zainteresowania tematem od Goethego do czasów współczesnych, stara się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego motyw wampira stał się jednym z najpotężniejszych obrazów literackich XX wieku. Integralną część książki stanowi antologia tekstów literackich związanych z wampirem.
Symbolika wampira
Wampir to fantazmat, który zarazem przyciąga i odpycha ludzi. Mieści się w sferze abiektalnej. Wampiryzm jest odpowiedzią na lęk przed śmiercią, przed okropieństwem rozkładu ludzkiego ciała (wampir jest nieśmiertelny, jego ciało nie ulega gniciu). Jest wyrazem ukrytych pragnień i fantazji seksualnych, w szczególności tych piętnowanych przez obyczaj społeczny (zarówno niepożądany erotyzm, jak i heteroseksualizm oraz homoseksualizm, sadyzm, nekrofilia). Wampir reprezentuje to, co zakazane, stoi w opozycji do wierzeń chrześcijańskich. Jego obyczaj picia krwi, która ma zapewnić mu ziemską nieśmiertelność, jest odwróceniem znaczeń sakramentu eucharystii.
Wampir w literaturze
Badaczka pisze o legendarnym hrabi Drakuli i jego historycznym pierwowzorze, zwanym Palownikiem, oraz ludowych śladach istnienia mitu. Szuka etymologii pojęcia wampir, wskazuje na jego powinowactwo ze słowami upiór i wilkołak. Jako pierwszą jego nowożytną artystyczną realizację wskazuje Narzeczoną z Koryntu Goethego. Analizuje wysyp XIX- i XX-wiecznej literatury wampirycznej. Więcej uwagi poświęca twórczości Edgara Allana Poe, którą określa mianem wampiryzmu platonicznego, wampirom w powieściach gotyckich, przypomina o wampirycznych wątkach w Dziadach Adama Mickiewicza, Drakuli Brama Stokera (tu zauważa, że pisarz głośno broniący wartości moralnych epoki wiktoriańskiej stał się nieświadomym autorem obrazu ludzkiego pożądania i zakazanych praktyk seksualnych), cyklowi o wampirach Anne Rice (ten obraz wampira choć posiada wiele cech typowych, to jednak rozmija się ze zwyczajowym ujęciem tematu; Janion tworzy na określenie tego typu wampiryzmu pojęcie wampira "orleańskiego" w opozycji do tradycyjnego wampira "bałkańskiego").
Szersze znaczenie terminu
Maria Janion zajmuje się także innymi sensami pojęcia, które uległo transgresji (jego znaczenie uległo rozszerzeniu). Bada zjawisko nekrofilii jako odwrócenia motywu wampirycznego: tu żywy człowiek niepokoi zmarłego w celu zaspokojenia seksualnego. Śledzi historie morderców zwanych wampirami, którzy czerpali przyjemność z pastwienia się nad ciałami swoich ofiar. Wskazuje na próby racjonalnej, medycznej diagnozy wampirów. Może nim być osoba, cierpiąca na różnego rodzaju obłędy, schizofrenię lub też porfirię albo wściekliznę.
Szczególną rolę w fantazmatach wampirycznych odgrywają kobiety. Ścierają się tu dwa obrazy. Pierwszy z nich to kobieta, której naturalną cechą zgodnie z przyjętym stereotypem jest uległość. Staje się ona narzędziem i medium potwora-magnetyzera. Drugi biegun stanowi kobieta-wamp, która jest ucieleśnieniem męskich lęków przed siłą niekontrolowanego, kobiecego pożądania.
Recenzje książki
- Marek Mikos: Wampir. Biografia symboliczna. Wyborcza.pl, 2003-07-24. [dostęp 2011-02-11].
- Piotr Sarota: Wampir. Biografia symboliczna (Maria Janion). efantastyka.pl, 2010-08-18. [dostęp 2011-02-11].
Bibliografia
- Maria Janion: Wampir: biografia symboliczna. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2008. ISBN 978-83-7453-846-6.