Wierzbnik
część miasta / osiedle Starachowic
Ilustracja
Wierzbnicki rynek
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 świętokrzyskie

Powiat

starachowicki

Miasto

Starachowice

Prawa miejskie

1624–1870 i 1916–1939[1]

W granicach Starachowic

historyczna cz. miasta

SIMC

0948265

Powierzchnia

0,58[2] km²

Populacja (2015)
• liczba ludności


1135[2]

• gęstość

1957 os./km²

Tablice rejestracyjne

TST

Plan Wierzbnika
Plan Wierzbnika
Położenie na mapie Starachowic
Mapa konturowa Starachowic, w centrum znajduje się punkt z opisem „Wierzbnik”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Wierzbnik”
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego
Mapa konturowa województwa świętokrzyskiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Wierzbnik”
Położenie na mapie powiatu starachowickiego
Mapa konturowa powiatu starachowickiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Wierzbnik”
Ziemia51°02′28″N 21°05′01″E/51,041111 21,083611

Wierzbnik – mieszkaniowa część miasta Starachowic (woj. świętokrzyskie), stanowi historyczną starówkę miasta, dawniej (1624–1870 i 1916–1939) odrębne miasto.

Historia

Miasto Wierzbnik zostało założone w 1624 r. przez opata Bogusława Radoszewskiego z klasztoru świętokrzyskiego. Król Zygmunt III Waza nadał miastu prawo magdeburskie, targi tygodniowe i trzy jarmarki rocznie.

Opat Stanisław Sierakowski wzniósł w Wierzbniku kościół murowany, natomiast w 1688 staraniem opata Hieronima Jaxy Komornickiego biskup krakowski, w którego diecezji znajdowała się miejscowość, erygował parafię. Po wykonaniu w końcu XVIII w. dla kościoła klasztornego na Świętym Krzyżu nowego wystroju wnętrz, barokowy ołtarz główny trafił do kościoła parafialnego w Wierzbniku, gdzie znajduje się do dziś.

W 1827 Wierzbnik liczył 61 domów i 450 mieszkańców, natomiast w 1857 było 50 domów i 450 mieszkańców.

1 stycznia 1870 Wierzbnik utracił prawa miejskie i został przekształcony w osadę, którą włączono do wiejskiej gminy Starachowice, przemianowując ją równocześnie na gminę Wierzbnik[3]. Około 1880–1893 roku osada miejska Wierzbnik posiadała kościół parafialny murowany, szkołę początkową, sąd gminny, urząd gminny, stację drogi żelaznej dąbrowieckiej. W każdy piątek odbywał się targ (tzw. targ tygodniowy), natomiast 4 razy do roku były organizowane jarmarki. W skład gminy Wierzbnik wchodziły: Brody, Dziurów, Kopalnia Herkules, Jabłonna, Kuczów, Krzyżowa Wola, Michałów, Ruda, Styków, Starachowice, Świrta, Wanacja Rządowa i Księża oraz Wierzbnik. Gmina Wierzbnik liczyła 5263 mieszkańców[4].

W 1905 r. bojówka działającego w mieście PPS-u dokonała udanego ataku na urząd gminy w Łagowie paraliżując jego pracę. W innej akcji zerwano carskiego orła z budynku szkoły w Koniemłotach.

Od 1915 Wierzbnik był siedzibą władz powiatu iłżeckiego. 18 sierpnia 1916 Wierzbnik pod okupacją odzyskał prawa miejskie[5]. Po wyłączeniu Wierzbnika, gmina Wierzbnik utrzymała się do 1919 roku, kiedy to utworzono z niej na podstawie uchwały sejmowej z 2 sierpnia 1919 nową gminę Styków[6]; w jej skład weszła też większa część dawnej gminy Lubienia[7]. Siedziba gminy Styków pozostała w Wierzbniku.

1 kwietnia 1939 do obszaru miasta Wierzbnik włączono osiedle Starachowice Fabryczne, położone dotychczas na obszarze gmin Styków i Wąchock[8]. Zarządzeniem MSW z 28 marca 1939 roku nazwę miasta Wierzbnik zmieniono na Starachowice-Wierzbnik[9], a w 1949 roku ostatecznie na Starachowice[10]. Proces ten czasami jest interpretowany jako fakt powstania nowego miasta, tymczasem miasto Wierzbnik, pomimo zmiany nazwy zachowało ciągłość prawną.

Krótka historia osadnictwa żydowskiego w Wierzbniku

Początki osadnictwa żydowskiego sięgają XIX w. Do XVIII w. w Wierzbniku nie mieszkali starozakonni, było to miasto Benedyktynów Świętokrzyskich.

Pojawili się dopiero w XIX w. W 1827 r. było ich tu zaledwie 8, na 450 mieszkańców, ale w 1857 r. już 225.

W 1860 r. w Wierzbniku zamieszkiwało 545 osób, w tym chrześcijan 400, Żydów 144 oraz 1 ewangelik[11]. Gmina żydowska powstała w XIX w. Obejmowała Wierzbnik, gminy: Styków, Rzepin i Tarczek. W 1929 r. został do niej włączony Wąchock[12]. W Wąchocku, wyznawcy judaizmu zaczęli się osiedlać pod koniec XVII w. W 1921 r. było w Wąchocku 468 Żydów co stanowiło 19,6% mieszkańców.

Dynamiczny rozwój społeczności żydowskiej wymusił w 1891 roku decyzję o założeniu cmentarza. Dalszy rozwój osady spowodował w krótkim czasie potrzebę założenia kolejnego większego kirkutu.

W 1905 w Starachowicach wzniesiono murowaną synagogę, a już dwa lata później mieszkańcom udało się zorganizować własny, niezależny kahał. W 1910 r. zamieszkiwało w Wierzbniku 2606 osób, w 1916 r. – 2588, 1921 r. – 5459, w tym 2159 wyznania mojżeszowego (1687 podało narodowość żydowską)[13], 1931 r. – 7379, w 1935 r. – około 8000 mieszkańców, z czego Żydzi stanowili 31%.

Dnia 9 września 1939 roku miasto zostało zajęte przez Niemców. W lutym 1941 r. założyli tu getto, nazywane zbiorczym, do którego trafiali Żydzi z różnych miejscowości (prócz Żydów starachowickich, również ludność z Łodzi i Płocka).

Likwidacja getta nastąpiła 27 października 1942 r. Niemcy otoczyli getto, a następnie dokonali selekcji ludności żydowskiej na Rynku. Zabito około 200 osób. Około 1200 mężczyzn i 400 kobiet umieszczono w pobliskim przyzakładowym obozie pracy, ale około 4000 osób wywieziono do obozu zagłady w Treblince. W lipcu 1944 r. Niemcy przystąpili do likwidacji obozu pracy. Część więźniów próbowała uciec, lecz w większości została złapana przez ukraińskich strażników. Około 1500 więźniów wywieziono do Auschwitz – Birkenau[14]

Uwagi

    Źródłem dokumentującym mało znaną historię Żydów w Starachowicach jest publikacja Biblioteki Publicznej w Nowym Jorku[15] podana w języku hebrajskim, ale z ilustracjami, szkicami i fotografiami ludzi i miasta Wierzbnik z okresu przed 1939 rokiem.

    Wierzbnik
    Płyta nagrobna z obeliskiem na grobie Józefa Szaybo po renowacji w roku 2016

    Związani z Wierzbnikiem

    Zobacz też

    Przypisy

    1. ↑ Jako samodzielne miasto
    2. 1 2 UCHWAŁA NR VII/17/2016 RADY MIEJSKIEJ W STARACHOWICACH
    3. ↑ Postanowienie z 17 (29) października 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 415).
    4. ↑ Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. XIII. Warszawa: Druk „WIEKU” Nowy Świat Nr.61, 1893, s. 398–399.
    5. ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku (rozdział II – Terytorium i podział administracyjny). Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, 2005.
    6. ↑ Historia sołectwa Styków.
    7. ↑ Brak informacji o dacie zniesienia gminy Lubienia nie pozwala stwierdzić, czy gmina Lubienia została włączona do gminy Wierzbnik (a także do gmin Błaziny i Mirzec), czy też bezpośrednio do gminy Styków.
    8. ↑ Dz.U. z 1939 r. nr 7, poz. 42.
    9. ↑ M.P. z 1939 r. nr 77, poz. 175
    10. ↑ M.P. z 1949 r. Nr 59, poz. 795 (M.P. z 1949 r. nr 59, poz. 795).
    11. ↑ Przemiany społeczno-gospodarcze 1815-1869, Warszawa-Kraków 1980, tab. 43;info
    12. ↑ Wirtualny sztetl: Wirtualny sztetl-Starachowice.
    13. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. Województwo kieleckie, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924.
    14. ↑ Instytut YadVashem – Starachowice/ Język angielski.
    15. ↑ New York Public Library – hasło Starachowice.
    16. ↑ Głos Karmelu, s. 214
    17. ↑ The Canadian Jewish News - How the Holocaust rocked Rush’s Geddy Lee. www.cjnews.com. [dostęp 2011-07-28]. (ang.).

    Literatura

    • Kalendarz świętokrzyski 2005, Z dnia na dzień przez stulecia, Kielce 2004.
    • Spis gmin miejskich i wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej, oprac. J. Scheinkönig i J. Kowalczewski, Warszawa 1934.
    • K. Urbański, Gminy żydowskie małe w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006, s. 139; S. Marcinkowski, Miasta Kielecczyzny.
    • Christopher R. Browning: Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów, Wydawnictwo Czarne 2012.
    • Świętokrzyski Sztetl - Ośrodek Edukacyjno-Muzealny "Świętokrzyski Sztetl": STARACHOWICE-WIERZBNIK. [dostęp 2017-08-19]. (pol.).

    Linki zewnętrzne

    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.