Rawicz
Ilustracja
Herb Rawicz
Typ herbu

szlachecki

Zawołanie

Rawa

Alternatywne nazwy

Miedźwiada, Miedźwioda, Niedźwiada, Niedźwieda, Niedźwioda, Rawa, Rawic, Rawita[1]

Rawicz – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Rawa[1]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[2]. Rawicz jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[3].

Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemiach krakowskiej i sandomierskiej[1]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Rawicz, należy wymienić Dembińskich[4] i Ożarowskich[5].

Rawicza używał też Julian Ursyn Niemcewicz[1].

Opis herbu

Opis historyczny

Jedna ze stron manuskryptów Jana Długosza, zawierająca opisy polskich herbów

Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[2]:

Rawa, in campo glauco virginem coronatam in amictu rubeo, manibus extensis, nigro urso insidentem. Ex Bohemica gente, que lilie Yrsouiczy nominantur, ducens genus, a Bohemie ducibus ob perfidie scelus cum omni eorum cognacione exterminati preter paucos, qui in Poloniam fugientes, in notabilem cręuere familiam. Seueri, audaces et crudeles viri; nonnulli eciam sanguinarii, periculorum contemptores.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Rawa, w polu szarym ukoronowana dziewica w sukni czerwonej, z ramionami rozpostartymi, czarnego niedźwiedzia dosiadająca. Pochodzili z narodu czeskiego, gdzie nazywani są Wrszowcami; z powodu zbrodni wiarołomstwa wytraceni z całym ich rodem przez książąt Czech, z wyjątkiem niewielu, którzy uszedłszy do Polski rozrośli się w znakomitą rodzinę. Mężowie surowi, nieustraszeni i okrutni, niektórzy również skłonni do rozlewu krwi, gardzący niebezpieczeństwami.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Bartosza Paprockiego i Szymona Okolskiego, opisuje herb[6][uwaga 1]:

Powinna być panna rozczesana, w koronie na głowie, ręce obie do góry rozszerzone i trochę podniesione mająca, w sukni, tylko po ramiona gołe ręce, siedząca na niedźwiedziu czarnym, w lewą tarczy bieżącym, prawa noga przednia jak do biegu podniesiona u niego, w polu żółtym. W hełmie nad koroną między dwiema jelenimi rogami pół niedźwiedzia większe, obróconego w lewą tarczy, jakby siedzącego, nogę przednią spuścił, w prawej różą trzyma.

Kasper Niesiecki, Herbarz polski, T. VIII

Opis współczesny

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[uwaga 2]:

Na tarczy w polu złotym na niedźwiedziu kroczącym, czarnym, panna w czerwonej sukni, rozczesana w koronie złotej.

W klejnocie między dwoma rogami jelenimi pół niedźwiedzia czarnego, wspiętego, z różą czerwoną w prawej łapie.

Labry herbowe czerwone, podbite złotem.

Geneza

Przedstawienia herbu Rawicz na przestrzeni wieków
Pieczęć biskupa Jana Grota z 1334[7]
Herb Rawicz w Roli Marszałkowskiej z 1461 r.[8]
Wizerunek ze zworniku wiślickiego, XIV wiek
Wizerunek ze zworniku katedry na Wawelu, XIV wiek
Pieczęć Jakuba, sędziego ziemskiego sandomierskiego, z 1353
Pieczęć Marcina, biskupa
Pieczęć Krzczona z 1410
Pieczęć Krystyna z Ostrowa, kasztelana krakowskiego, z 1419
Pieczęć Grota z Jankowic, kasztelana małogoskiego, z 1419
Pieczęć Wojciecha Michowskiego, kasztelana zawichoskiego, z 1451. Jedyna średniowieczna pieczęć z Rawiczem, która posiada hełm labry oraz klejnot.
Wizerunek z herbarza arsenalskiego, 1530
Pieczęć Feliksa Czerskiego z XVI wieku
Herb Rawicz według Ambrożego z Nysy
Herb Rawicz w Orbis Poloni Szymona Okolskiego
Herb Rawicz w Gnieździe cnoty Bartosza Paprockiego
Herb Rawicz w Herbach rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego.
Herb Rawicz według J.K. Ostrowskiego
Herb Rawicz według Zbigniewa Leszczyca

Najwcześniejsze wzmianki

Jeden z najstarszych herbów polskich, przysługujący od XIV wieku m.in. rodom wywodzącym się z ziemi rawskiej (zdaniem m.in. Długosza, Rawici to potomkowie Wrszowców, możnowładców czeskich osiadłych od XII wieku w Polsce; Niesiecki natomiast uważa, że pochodzenie Rawitów jest polskie jeszcze z czasów monarchów pogańskich[9]).

Herb jako taki powstał w XIV w. przestawiając w różnych wariantach pannę i niedźwiedzia.

Piekosiński próbując przyporządkować najdawniejsze osoby do rodu oparł się na następującym kryterium: imiona osób pochodzących przede wszystkim z rodu Rawitów to najprawdopodobniej: Warsz, Goworek, Grot, Męcina (ta metoda może powodować pomyłki o czym pisze sam autor)[10]. Z kolei Paprocki pisze, że imiona protoplastów rodu to: Prandota, Goworek, Groth, Wars[11] - w Dodatku do herbarza polskiego ks. K. Niesieckiego padają te same imiona jednakże (za Okolskim i Duńczewskim) jako synów Kochana księcia śląskiego, a nie Werszowców.[12] "Panna na niedźwiedziu” była używana jako znak na pieczęciach przed uznaniem herbu np. już w roku 1306[13].

Pierwszy znany wizerunek ukształtowanego herbu widnieje na pieczęci Jana Grota, biskupa krakowskiego z 1334 r.[7]

W 1359 w lasach Płoniny na Wołoszczyźnie, w klęsce poniesionej przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Rawitów miała wpaść w ręce nieprzyjacielskie[14].

Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[2].

W 1413 w wyniku unii horodelskiej herb został przeniesiony na Litwę[3].

Ród Rawitów używał zawołania „Rawa”. Ostrowski podaje, że najstarsza zapiska sądowa z nazwą „Rawa” pochodzi z 1413 roku (dotyczy Goworka z Bełszna „de cleijnodio Rawa”[15]), nazwa „Rawicz” pojawia się w nich później, dopiero w XVI w.[7]

Do niedźwiedzia w tarczy herbowej autor XVI-wiecznego herbarza – Bartosz Paprocki, i inni dawni heraldycy dodali odpowiednią legendę, wedle której, herb przywędrował do Polski przez Lotaryngię z Anglii za sprawą potomków króla Kanuta Wielkiego. Legendy herbowe podają daty występowania herbu, w czasach jeszcze przedheraldycznych, mianowicie w Polsce przed 1109 rokiem, a w Lotaryngii, od 1003.[11]

Początki rodu tak opisują historycy, heraldycy:

Rawa (...) wywodzący się z plemienia czeskiego, gdzie nazywani są Wrszowcami; z powodu zbrodni wiarołomstwa wytraceni z całym ich rodem przez książąt Czech, z wyjątkiem niewielu, którzy uszedłszy do Polski rozrośli się w znakomitą rodzinę. Mężowie surowi, nieustraszeni i okrutni, niektórzy również skłonni do rozlewu krwi, gardzący niebezpieczeństwami. (Jan Długosz, Insignia, 18)

Długosz w historyi swojej lib. 4. w roku 1100. pisze, że Wawrzyniec Lorek, Bożej nazwany, z familii Rawitów, od Bretysława książęcia czeskiego urażony, że całą jego familią z państw swoich rugował, zabił go, na którego miejsce Borzywoj brat jego rządy czeskie objął, Bożejowi i Mutynie, bratu jego rodzonemu, darowawszy zabójstwo, do łask przywrócił (...), atoli Światopełk książę czeski w roku 1108 Mutynę i z synami dwiema jego, Bożejem i Boraszkiem, także Unisława i Domisława, wszystko to Rawiczanie byli, pozabijać kazał, czym przerażeni drudzy tegoż domu familianci do Polski się wynieśli; przyjął ich mile Bolesław III Krzywousty król Polski i w dobra ich w rawskim województwie opatrzył, gdzie wiele zamków i miast pofundowali i familią swoją w tym kraju rozplenili. (...) Atoli Paprocki w Ogrodzie fol. 183. Balbinus Epitom. Rer. Bohem. lib. 2. c. 9. poświadcza i Bielski, że to nie Ursovitae byli, jako chce Długosz, ale Wersovitae, nie Rawiczanie, ale Werszowcy; a drudzy, już ich Ursovitas, już Wersovitas piszą, w czem się mylą, bo inszy jest herb Wiersza, inszy Rawicz. Lepiejby tedy mówić, że i herb ten i familianci jego, jeszcze za monarchów pogańskich w tej ojczyznie kwitnęli[9].

Symbolika z wizerunkiem niedźwiedzia, występuje jako atrybut dostojników w zachodniej Europie w VIII wieku. Symbol niedźwiedzia, kojarzonego z siłą, występuje także w czasach prehistorycznych, i w kulturach pozaeuropejskich. W heraldyce Niemiec niedźwiedź (dawniej także w wersjach: orzeł stojący na niedźwiedziu czy orzeł nad niedźwiedziem) pojawia się w symbolice miasta Berlin co najmniej od XIII wieku. Obecnie herbem miasta jest niedźwiedź stojący na tylnych łapach. Na herb Rawicz miała z dużym prawdopodobieństwem wpływ zachodnioeuropejska heraldyka[16]. Niedźwiedź występuje również w herbach na terenie krajów położonych na wschód od Polski. Przykładem jest herb Jarosławia (miasta w Rosji), w którym widnieje kroczący na tylnych łapach niedźwiedź (w dawnych czasach z partyzaną, trójzębem lub pastorałem w łapie, w wersji obecnej z toporem). Jest to miasto, które było stolicą jednego z ruskich księstw, a także podczas zajęcia Moskwy po interwencji wojsk polskich i szwedzkich tymczasową stolicą całego Cesarstwa (por. historia Jarosławia).

W opinii Piekosińskiego pierwsi polscy Rawici to pięciu Werszowców, którzy uciekli z Czech do Polski, prawdopodobnie o imionach „Warsz, Gowor, Męcina, Bożej i Grot”[17]. Wdowa po Goworze wpisana została do albumu konfraternii klasztoru lubińskiego ok. 1170 roku[18]. W 1144 roku na pogrzebie księżnej Salomei obecny był Męcina z Rawitów.

W 1195 roku komes Goworek (wspomniany przez Długosza przy Leszku Białym[19]) dowodził rycerstwem sandomierskim w bitwie nad Mozgawą (największa i bratobójcza bitwa w okresie rozbicia dzielnicowego).

Synowie Grota – potomka Goworka – Sięgniew i Warsz byli protoplastami dwóch podstawowych linii Rawiczan: Grotowiców i Warszowiców. Warszowice ulokowali się między innymi na Mazowszu.

Od imienia Warsz (a nie od legendarnego rybaka Warsa) wzięła nazwę dzisiejsza stolica Polski. Nie zachował się dokument lokacyjny Warszawy, można jednak sądzić, że miasto powstało na przełomie XIII i XIV w., kiedy uformowała się Stara Warszawa. Wiadomo jednak, że Warszawę założono na prawie chełmińskim, a zasadźcami byli prawdopodobnie Niemcy, majętni kupcy z Torunia. Nadana przez nich nazwa (pierwotnie Warszowa lub Warszewa) pochodzi od rycerza z rodu Rawów (Rawiczów) imieniem Warsz, do którego należała wieś z XII lub XIII w., leżąca w obrębie dzisiejszego Mariensztatu[20].

Badacz dziejów Rawiczów, J. Wroniszewski (zobacz też hasło Solec w: Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu), w poświęconej im monografii napisał: W 1381 r. Goworek Kurzeski, cześnik rawski i sochaczewski, za zgodą żony Katarzyny oraz synów Goworka i Bartłomieja, sprzedał za 115 kop groszy wieś Solec mieszczaninowi warszawskiemu Piotrowi. Przy dokumencie wystawionym wtedy przez Goworka znajduje się jego pieczęć z herbem Rawa. (...) Solec będący przedmiotem powyższej transakcji to pierwotnie wieś parafialna Warszawy. Fakt posiadania przez Rawiczów Solca, obok nazwy Warszawa pochodzącej od imienia Warsz, wskazuje że również ta druga miejscowość mogła należeć do omawianego rodu.

Zobacz też herbarz Szymona Okolskiego „Orbis Polonus” (1641-1645), T.2., 581-602.

Herb nadawany był również rodzinom nobilitowanym, m.in. gdańskim patrycjuszom Barom.

Najstarsza symbolika, nazwa herbu

Łacińska nazwa rodu Wrszowców to Vrsines[21] natomiast łacińska nazwa herbu Rawicz to Vrsyn od łac. Vrsi/Vrsa = niedźwiedzie/niedźwiedzica, w XVI wieku Niedźwiadowie bywają utożsamiani z Rawiczami[22]. Mimo podobnego zapisu czeskie Vrša (Wiersza - rodzaj więcierza, herb Werszowców) jest innym herbem niż Rawicz, co podkreśla Niesiecki.[9] Rawicz jest określeniem XVI-wiecznym, w XV wieku spotyka się Rawa, które być może ma związek z nazwą miejscowości i rzeki[23] Rawa (obecnie Rawka), pochodzenie której jest następujące:

  • morfem raw- charakterystyczny jest dla nazw wodnych[24],
  • scytyjskie określenie Ra (Ῥᾶ „wilgoć”) używane od starożytności np. w nazwach: starogreckiej Ra, łacińskiej Rha, mordwińskiej Raw - (Wołga), pokrewne słowa znajduje się także w innych językach, być może Rawa można odczytać jako „spokojna woda”[25][26],
  • pochodzenie słowiańskie pokrewne słowackiemu słowu riava (rwący potok górski)[26],
  • pokrewne z rozrywać/rozbijać[26],
  • m.in. według Brucknera: od ryć[27].

Z tezą jakoby polskie herby w dużej części brały swe nazwy od rzek, nie zgadza się Piekosiński. Rozważa on raczej możliwość odosobowego pochodzenia, argumentując, że w nazwie Rawicz końcówka -icz sprawia, iż jest ona nazwą patronimiczną od imienia osoby założyciela rodu (syn Rawy = Rawicz), poza tym pisze, że Rawa jako duży ośrodek była najprawdopodobniej własnością książęcą a nie rodzinną[28], jednakże jak sam przyznaje nazwa Rawicz pojawia się np. w zapiskach sądowych dopiero w XVI wieku[29].

Legenda herbowa

Legenda herbowa głosi, że po śmierci króla Anglii Knuta Wielkiego (syna Swenona I i Sygrydy – córki Mieszka I) państwo dostało się synowi zmarłego monarchy – Swenonowi. Obarczono go również obowiązkiem uposażenia swojej siostry – Klotyldy gdy ta zdecyduje się na zamążpójście. Gdy jednak do Londynu zaczęli zjeżdżać swaci dopytujący o rękę królewny, źli doradcy namówili młodego króla do wydania siostry na pożarcie czarnemu niedźwiedziowi, żyjącemu w jaskini i zagarnięcia posagu dla siebie. Modlitwy dziewicy spowodowały jednak, iż groźny zwierz dał się okiełznać pasem królewny. Niedoszła ofiara wróciła tryumfalnie do zamku, jadąc na grzbiecie niedźwiedzia, używając pasa jako cugli. Przerażony oczywistym cudem brat prosił siostrę o przebaczenie i zwrócił jej zagrabione skarby. Królewna po jakimś czasie wyszła za mąż za księcia Lotaryngii. Szczęśliwe małżeństwo Bóg obdarzył siedmioma synami, z których kilku zamieszkało w innych krajach, gdzie znaleźli dla siebie żony. Dwóch synów Klotyldy osiadło w Polsce, pod Rawą. Na wieczną pamiątkę cudownego wybawienia matki umieścili w swoim herbie rodowym dziewicę z koroną na głowie, siedzącą na czarnym niedźwiedziu. Nazwa herbu wzięła się od ich nowej siedziby.

Hipoteza znaku przedheraldycznego Werszowców

Godło Warsza i jego pochodzenie

„Godło Warsza” – odcisk z pieczęci kasztelana krakowskiego Warsza (prawdopodobnie Werszowca)[16]

Istnieje, mające wiele prawdopodobieństwa, przypuszczenie, jakoby Warsz, XIII-wieczny kasztelan krakowski, pochodził z rodu Werszowców[30]. Zachowały się dwa odciski jego pieczęci (z 1278 i 1279 roku) z łacińskim napisem „Warsz kasztelan krakowski”. Pewne możliwe zastrzeżenia co do autentyczności dokumentu z roku 1278 wskazali i starali się wyjaśnić XIX-wieczni historycy[31], autentyczność obu odcisków pieczęci nie była podważana. Przedstawiają one znak zwany „godłem Warsza”[30] (Ostrowski oznaczył symbole z tych pieczęci „RAWA Ib i Ic”[32], a według Piekosińskiego jest to „stanica runiczna” Werszowców). W pracy Ryszarda Kiersnowskiego jest wzmianka (prawdopodobnie wynikła z interpretacji tezy Piekosińskiego sformułowanej przezeń jako pewnik, a nie hipoteza), że podobnych pieczęci Rawitów powinno być więcej, nie wskazał on jednak żadnych szczegółów[33], a inne dostępne opracowania nic o istnieniu takich pieczęci nie wspominają.

Znak ten przedstawia krzyż grecki z nałożonym okręgiem i wszystkimi końcami ramion przekrzyżowanymi poza nim[16]. Może nasuwać skojarzenie z pochodzącymi jeszcze z czasów pogańskich krzyżami greckimi, krzyżem celtyckim, krzyżem słowiańskim „słonecznym”, czy też z używanym m.in. przez misjonarzy krzyżem zdwojonym[34] (porównaj też: herby Korybut i Brodzicz).

Znak może mieć swe źródło w jeszcze przedchrześcijańskim słowiańskim wzornictwie – we wczesnym średniowieczu podobne symbole są spotykane wśród tzw. gmerków – znaków rzemieślniczych (w szczególności garncarskich)[35]. Zobacz też: herb mieszczański, merk.

Podobne znaki widnieją również na niektórych wczesnośredniowiecznych europejskich monetach.[36]

Piekosiński twierdzi, że godło ma runiczne (zobacz: runy germańskie, tzw. runy słowiańskie) pochodzenie, większość historyków odrzuca jednak hipotezę o takim źródle polskich herbów[37].

Znaki tego typu są zbyt proste, by z całą pewnością wywodzić ich pochodzenie, ponieważ podobne do nich pojawiają się w zbyt wielu kulturach i okresach[38].

Hipoteza

W pracach Franciszka Piekosińskiego z XIX wieku spotyka się hipotezę, iż poza kasztelanem, także ród Werszowców w Polsce mógł posługiwać się przed obraniem herbu znakiem przedheraldycznym znanym z pieczęci Warsza[39] (powołując się na Piekosińskiego tezę tę powiela/cytuje także Ostrowski)[32]

Argumenty przeciwko hipotezie

  • według prof. Antoniego Małeckiego bezcelowe jest wdawanie się w analizę, czy „godła Warsza”, używali przed nim jego przodkowie, ponieważ na poparcie tej czy przeciwnej hipotezy na temat znaku wykorzystywanego przez przodków Warsza nie ma żadnych dowodów[30], co więcej: Małecki uważa „przypuszczenie”, jakoby Warsz pochodził z rodu Werszowców jedynie za mające „wiele prawdopodobieństwa” nie zaś za dowiedzione[30],
  • wiadomo, że potomkowie Warsza używali (np. jego syn w r. 1306) jako znaku przedheraldycznego „panny na niedźwiedziu”[13],
  • w XII-XIII wieku spotyka się wiele przypadków, gdy znaki na pieczęciach dostojników nie były ustalonymi znakami rodowymi, ale osobistymi, indywidualnymi[40],
  • na pieczęci opisywanej przez Piekosińskiego widnieje łaciński napis „Warsz kasztelan krakowski”[16], co pozwala na postawienie tezy, iż godło z pieczęci wykorzystywał Warsz podczas pełnienia urzędu; w dawnej Polsce nie było definitywnego prawnego uregulowania czy dana pieczęć jest urzędowa czy prywatna[41],
  • liczący sobie co najmniej kilkaset lat wizerunek herbu Rawicz nie ma nic wspólnego pod względem graficznym z „godłem Warsza” kasztelana krakowskiego, ani z herbem Korybut, którego odmianę (występującą w wersji z nałożonym kołem) „godło Warsza” przypomina,
  • Większość herbarzy zawiera domyślną i jedyną definicję Rawicz – „panna na niedźwiedziu”, tylko niektóre herbarze dodają godło Warsza jako herb z nim „spokrewniony” (zobacz też herb Rawicz II o zupełnie odmiennej symbolice),
  • nazwa najstarszej gałęzi rodu Vrsines (por. Wrszowcy) pochodzi najprawdopodobniej od łac. vrsi (niedźwiedzie), względnie od. czes. vrša (wiersza), nazwa rodu jest pierwszą znaną symboliką rodu. Okolski, w 1642 roku podaje łac. nazwę herbu „Rawicz alias Vrsyn” („Rawicz inaczej Niedźwiada”)[42]. Jest więc bardziej prawdopodobne iż symbolika rodu „Rawiczów inaczej Vrsines” u swego zarania miała związek z przedstawieniem niedźwiedzia (względnie wierszy) nie zaś z prawie nie wykorzystywanym (znane są obecnie jedynie dwa odciski pieczęci kasztelana) „godłem Warsza”,
  • jedyne uznawane za prawdopodobne informacje i źródła odnośnie do znaku pojawiają się w kontekście kasztelana krakowskiego, jednak nawet te nie są pewne (por. kronika, herbarz) i precyzyjne[43], zawierają też sprzeczne informacje[44] na temat Warsza, a wiele przekazów z tego czasu traktuje się jako legendarne,
  • pieczęcie fałszowano już w XIII wieku[45], w późniejszych czasach przypadków takich było „mnóstwo” np. w XVII w.[46], a Piekosiński nie mógł mieć dostępu do nowoczesnych metod datowania,
  • wielu historyków odrzuca tezę wysnutą przez Piekosińskiego oraz J.K. Ostrowskiego, iż wiele polskich herbów pochodzi od znaków runicznych, a takie pochodzenie pieczęci Warsza ci dwaj heraldycy podają[37][32][16].

Argumenty za hipotezą

  • Autentyczność pieczęci Warsza nie była podważana przez historyków,
  • Dawne fałszerstwa pieczęci wykonywane były zazwyczaj według oryginałów lub były ich odlewanymi kopiami[47]. Nawet ewentualne podważenie autentyczności pieczęci nie przesądza o autentyczności znaku, jeśli da się udowodnić, że fałszerstwo wykonane zostało w sposób uprzednio wspomniany,
  • Analogiczne przedheraldyczne znaki rodowe występują na pieczęciach przedstawicieli różnych innych rodów tego okresu (Awdańców, Gryfitów)[16],
  • Nie są znane przykłady polskich godeł przedheraldycznych, przywiązanych do urzędu (np kasztelana), a w XIII wieku, dostojnicy piastujący urzędy oprócz stosowania znaków osobistych jako pieczętnych w wielu przypadkach jako takie stosowali także znaki rodowe[16],
  • Źródła opracowane przez Franciszka Piekosińskiego i Juliusza Ostrowskiego nie były przez historyków podważane, mimo odrzucenia ich hipotezy o runicznym pochodzeniu herbów,
  • Większość herbarzy zajmuje się zgodnie z definicją herbami, stąd brak w nich znaków przedheraldycznych. Hipotezę o przedherbowym znaku Rawitów Piekosiński wyłożył w dziele niebędącym herbarzem, a historyczną analizą dawnych znaków rodowych i herbów rycerstwa polskiego. Wyjątkowe umieszczenie przedheraldycznego znaku w herbarzu Ostrowskiego Księga herbowa rodów polskich mogło być spowodowane osobistym stosunkiem autora, również herbu Rawicz, do tego tematu.
  • Jak wskazują przykłady innych rodów (Lisowie, Gryfici, Ślepowronowie), także rody o nazwach związanych z symboliką zwierzęcą używały prostych, linearnych przedheraldycznych znaków rodowych, nieprzypominających wizerunku rodowego zwierzęcego totemu. Zapewne wypływało to z przyczyn praktycznych – łatwości wypalenia, wyrycia lub wycięcia takiego znaku dla oznaczenia własności, niż realistycznego animalistycznego symbolu[16].

Herbowni

Lista Tadeusza Gajla

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[48]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[49] (77 nazwisk[50]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Rawicz. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Rawicz[50]:

Amszyński, Arciszewski.
Bagocki, Bakałarowicz, Bandrowski, Baranowski, Barański, Bąkowski, Bełdowski, Bełzowski, Białonowicz, Biedrzychowski, Biedrzycki, Biedrzykowski, Bielski, Bienieski, Bieńko, Bilanowski, Bilbing, Binbink, Biodra, Biskupski, Bliskowski, Błeszyński, Bocheński, Boczkowski, Bogdański, Bogucki, Boguski, Boguskowski, Bogusławski, Boguta, Bolczewki, Bordziakowski, Borowski, Borsuk, Borszcożowski, Borszczowski, Boryczewski, Borysowski, Boryszewski, Borzewicki, Borzyszewski, Bożewicki, Brabantski, Broszniowski, Brośniowski, Brzeski, Brzumiński, Bujalski, Bukowski, Bułajewski.
Ceglarski, Celejewski, Celejowski, Celgowski, Celigowski, Cemechowski, Chobrzański, Chobrzyński, Chociewski, Chociwski, Chodyński, Chrobrzański, Chrobrzeński, Chroślicki, Cibowicz, Ciecierski, Cieciorski, Cielgowski, Cieszycki, Ciszycki, Czarnolaski, Czekierski, Czekierstki, Czernski, Czerski, Czeski, Czetwertyński, Czuryłło, Czysta.
Ćwikła, Ćwilichowski.
Dalmat, Danejko, Dąbrowski, Dembiński, Depolt, Depult, Deręgowski, Dergent, Dergint, Dergon, Dergoński, Derhun, Derkon, Derkoński, Dębiński, Dębski, Dłuski, Dobraniecki, Dobroniewski, Dobrzeniecki, Domaniewski, Donejko, Dorostajski, Drotajewski, Drzewicki, Drzewiecki, Dubniewski, Duchnowski, Dziczkowski, Dziekoński, Dziemidowicz, Dziewulski, Dzieżkowski.
Elsenau, Elżanowski.
Fagel, Fajgiel, Faliszewski, Falkowski, Faygiel, Filipecki, Filipicki.
Gadecki, Gadzicki, Gajecki, Galimski, Galiński, Gan, Gano, Gawerski, Gawiński, Gaworski, Gawroński, Gądecki, Gedowg, Gedygold, Giedowg, Gieszkowski, Gliński, Głąbkowski, Gniewosz, Godzicki, Goliński, Gołyński, Gorecki, Gorski, Gośniewski, Gowarczewski, Gowarczowski, Goworek, Gozdziejowski, Górski, Grabkowski, Grad, Grądzki, Grodzki, Gromadzki, Grondzki, Grot, Grotowic, Grotowski, Grott, Gudkowski, Gurski, Guszkiewicz, Gut, Guth, Gutkowski, Gutt.
Hałuziński, Hołuziński, Homicki, Hornostaj, Hornostajski, Hrudziewicz, Hrudzina-Zaborowski, Hudo.
Iżycki.
Jackowski, Jakubowicz, Jankowski, Janowicz, Jarecki, Jarewski, Jarocki, Jarowski, Jasieński, Jasiewicz, Jasilkowski, Jasinkiewicz, Jasiński, Jasiukiewicz, Jastkowski, Jaszczurowski, Jawojsz, Jawosz, Jawoysz, Jezierski, Jeziorkowski, Jucewicz.
Kalnicki, Kamianocki, Kamieński, Kamiński, Karniłowicz, Karpowicz, Karwowski, Kasprowicz, Kazimierski, Kazimirski, Kibort, Kiemlicki, Kiemlicz, Kieniewicz, Kiewlewicz, Kiewlicz, Klimczycki, Klisowski, Kliszowski, Kłoczewski, Kłoczowski, Kłopocki, Kobylański, Kobyleński, Kochan, Kochanowski, Komornicki, Komorowski, Koniecki, Koniński, Kończycki, Korniłłowicz, Korniłowicz, Kosacki, Kosecki, Kosibski, Kosiecki, Kosiński, Kossacki, Kossecki, Kossowski, Kostro, Kostrowicki, Kostrowiecki, Kostryc, Kostrzycki, Kot, Kotliński, Kozakiewicz, Kozarzewski, Kozicki, Koziełkowski, Koziołkowski, Kozubski, Krakoszewski, Krakówka, Krasnowski, Krasowski, Krassowski, Kraszczyński, Kraśnicki, Kraśniecki, Królicki, Kruczyński, Krukowski, Kruszewski, Kryński, Krzewski, Krzowski, Krzyczkowski, Krzyczykowski, Krzyszczykowski, Kubeł, Kuczabski, Kujawski, Kurosz, Kurowicki, Kwapiński.
Lakstutowicz, Lang, Lasota, Lasotawicz, Lasotowicz, Lasowski, Lassota, Lassowski, Leniek, Lenk, Leśniewski, Leśniowski, Lewicki, Linowski, Lipicki, Lipieński, Lipiński, Lipski, Lwowicz, Lwowski.
Łagiewnicki, Łakocki, Łapecki, Łącki, Łąkocki, Łętowski, Łubiński, Łubkowski, Łubnicki, Łupiński, Łupnicki.
Mackiewicz, Mager, Magier, Magiera, Makocki, Makowski, Malina, Małachowski, Małgiewski, Maszyński, Mączyński, Mąkocki, Meglewski, Megłowski, Mejnart, Mejsztowicz, Meleniewski, Melgiewski, Melin, Mełgiewski, Meszyński, Meysztowicz, Męcina, Męciński, Męczyna, Męczyński, Męszyński, Michałowski, Michowski, Miechowski, Miedwiedowski, Miedzikowski, Miedzykowski, Mieszkowicz, Mikulczewski, Mikulski, Mikułowski, Minigajło, Minigał, Mitrowski, Mnichowski, Modliszewski, Modłkowski, Monko, Mońko, Mosiński, Moszyński, Mościcki, Mysłowski, Mystkowski.
Nadarski, Nadolski, Nadratowski, Nadzowski, Nakutowicz, Nassuta, Nasuta, Naszuta, Neuman, Niedziałkowski, Niemcewicz, Niemczewicz, Niepiekło, Niesielkowski, Niesułkowski, Niesułowski, Nieszczewski, Nieśmiejan, Niewierski, Niszczewski, Noskowski, Nosowski, Nossowski, Nowacki, Nowicki, Nowikowski, Nowomiejski, Nowomiescki, Nowomski, Nowowiejski, Nowowski, Nożewski, Nożowski, Nurzyński.
Obelt, Okolski, Okólski, Olendski, Olendzki, Oleński, Olęcki, Olędzki, Olęski, Olpiński, Olszewski, Olszowski, Ołdak, Ołdakowski, Orchowski, Orłowski, Oski, Osska, Ostasz, Ostrogradzki, Ostrowski, Oszarski, Oszczepalski, Oszka, Otrembus, Otrembusz, Owsiadowski, Owsianko, Owsiany, Ozga, Ożarowski, Ożegalski, Ożga, Ożygiewicz.
Pachniewski, Pankracki, Paroski, Patawin, Pawełecki, Pągowski, Pękoszewski, Piasecki, Pielaszkowski, Pieszkowski, Pikiel, Piotrowski, Plaskota, Płaskot, Płaskota, Płocki, Płodziński, Podczarski, Podczaski, Podczaszyński, Poddembski, Poddębski, Poderski, Podkoński, Poraziński, Porażyński, Porzeziński, Potworowski, Prandota, Prosiński, Prusieński, Prusiński, Pruszyński, Pryszmont, Prytyka, Przewłocki, Przyjemski, Przystałowicz, Pszczołkowski, Pszczółkowski, Pszczyński, Pukciński, Pukiel, Pukinicki, Pukiński, Pukl, Puławski.
Rabcewicz, Raciborski, Raciborzyński, Radecznicki, Radkowski, Radliński, Radomiński, Radomski, Radomyski, Radziejowski, Radziewski, Radzikowski, Rafał, Rajkowski, Rakacewicz, Rakocy, Rapcewicz, Rawa, Rawicz, Raykowski, Rąblewski, Regowski, Regulski, Rejkowski, Rembertowski, Reszczeński, Reszczyński, Rewecki, Rewucki, Reykowski, Roemer, Rogaliński, Rogoliński, Rojek, Rokicki, Rokotnicki, Romer, Rosocki, Rososki, Rozwadowski, Rudzieński, Rudziński, Rukowski, Rusiecki, Ruzdziński, Rybka, Ryczkowski, Rzepiński.
Saczyński, Saleniewicz, Samborecki, Samborzecki, Sambożski, Sączyński, Sczerba, Sczyciński, Sib, Siedlecki, Sierpski, Siestrzyński, Siuczyło, Skawiński, Skinder, Skowiejski, Skowieski, Skrzyński, Skubicz, Skubisz, Skubysz, Sługocki, Słupecki, Słupski, Smiarowski, Smorczewski, Snopek, Snopkowski, Sobotowski, Sowiński, Stachowski, Staczek, Staczko, Stanowski, Stocki, Stokowski, Stolnicki, Straszewski, Strawinicki, Suchodolski, Suchy, Suczyło, Sulistrowski, Suliszewski, Sum, Suryn, Swarzyszewski, Swiniowski, Sypniewski, Szabliński, Szabrański, Szachłacki, Szaciński, Szadziński, Szajdecki, Szantyr, Szczerba, Szczerbanienko, Szczerbań, Szczerbicki, Szczerbo, Szczerbowicz, Szczucki, Szczyciński, Szmurło, Szotarski, Szuliszewski, Szumowicz, Szydłowski.
Ślepikowski, Ślepkowski, Śliwiński, Śliwowski, Śmiarowski, Świątnicki, Świderski, Świerzbieński, Świerzbiński, Świniowski.
Tadajewski, Tadajowski, Talewicz, Tarwid, Tazowski, Tązowski, Tczyński, Titman, Tomisławski, Topolski, Trzciński, Trzyciński, Twaróg, Tworziański, Tworzyański.
Ułasiewicz, Ułaszewicz, Ursyn-Korniłowicz, Ursyn-Niemcewicz, Ursyn-Rusiecki, Urzelowski.
Wagner, Warchałowski, Warsz, Warsza, Warszawski, Warszewski, Warszowski, Wegner, Węglewski, Węgrowicz, Węgrowski, Węgrzynowicz, Węgrzynowski, Wieczor, Wierciński, Wierzbieński, Wierzbiewski, Wilczopolski, Wilkowski, Wingrowicz, Wisimirski, Witanowski, Witosławski, Witożęć, Wojaczyński, Wojatyński, Wojcicki, Wojciechowicz, Wojciński, Wojczyński, Wojszwiłło, Wolski, Wołczacki, Wołczecki, Wołmiński, Wołodkiewicz, Wołodkowicz, Wołomiński, Wołucki, Woźnicki, Woźnieński, Woźniński, Wożnicki, Wożnieński, Wójcicki, Wójciński, Wóycicki, Wręcki, Wroczeński, Wroczyński, Wrzelowski, Wszeborowski, Wszeborski, Wszemborowski, Wszęborowski, Wygnanowski, Wysocki, Wyszomierski, Wyszomirski.
Zaborowski, Zaborski, Zackowski, Zacnolaski, Zaczek, Zaczkowski, Zaćwilichowski, Zagrocki, Zagrodzki, Zaichowski, Zajemski, Zakaszewski, Zakraszewski, Zaleski, Załafczyński, Załuska, Załuski, Zasuski, Zawadowski, Zawichowski, Zawodowski, Zdembiński, Zdębiński, Zdrzalik, Zdziechowski, Zegrzda, Zegzdra, Zelasowski, Ziemacki, Ziemak, Znamierowski, Znamirowski, Zołędowski, Zwan.
Żabiński, Żaczkowski, Żaczków, Żakowski, Żarski, Żelaskowski, Żelazkowski, Żelazny, Żelazo, Żelazowski, Żelichliński, Żelichniński, Żochowski, Żołądkowski, Żołędkowski, Żołędowski, Żołękowski, Żwan, Żwański.
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski

Pozostałe nazwiska

Spośród nazwisk niewymienionych na liście Tadeusza Gajla należy wymienić nazwisko Sołomerecki, należące do polskiego rodu książęcego. Sołomereccy używali również własnego herbu o nazwie Sołomerecki[51].

Nazwiska postaci fikcyjnych

Występowanie w heraldyce terytorialnej

Herb Rawicz w heraldyce terytorialnej
Herb Tomaszowa Mazowieckiego.
Herb gminy Ożarów
Herb gminy Sawin
Herb Mord<
Herb Rawicza
Herb Radzynia Podlaskiego
Herb Margonina
Herb Przysuchy
Herb Goniądza<
Herb Adamowa
Herb Moniek
Herb warszawskiej dzielnicy Ursynów

Niemal niezmienionego herbu Rawicz używają między innymi: Tomaszów Mazowiecki, Ożarów, Sawin, Mordy, Gmina Mniów. Wersją uszczerbioną lub odmianą herbu Rawicz posługują się takie miejscowości jak: Rawicz, Radzyń Podlaski, Margonin, Przysucha, Goniądz, Adamów, Mońki. Klejnotem herbu pieczętują się Mońki oraz posługiwała się nim dzielnica Warszawy Ursynów.

Odmiany herbu

Herb Rawicz przedstawiany był w wielu odmianach. W podstawowej wersji herbu zmieniane były czasem ułożenie rąk panny, i jej pozycja w stosunku do zwierzęcia. Prócz najczęstszego przedstawienia, w pozycji siedzącej na grzbiecie niedźwiedzia, była ukazywana stojąca przed nim, lub obok niego. Zmieniany był niekiedy kolor sukni, co może wynikać z faktu iż najpopularniejszy od k. XVIII herbarz polski Niesieckiego nie precyzuje w opisie barwy szaty. Najstarsze źródła z kolorowym przedstawieniem herbu (Codex Bergshammar i Herbarz Złotego Runa, XV w.) przedstawiają szatę panny w barwie czerwonej. Istnieją odmiany herbu Rawicz, powstałe w związku z nobilitacjami lub nadaniami tytułów arystokratycznych. Od podstawowego herbu różnią się niekiedy tylko dodatkiem korony rangowej, zmianami klejnotu lub barw herbu – są to zwykle tzw. herby własne, czyli odmiany przysługujące tylko pojedynczym rodzinom. Większość z wymienionych poniżej to właśnie herby własne:

Odmiany według Ostrowskiego

Juliusz Karol Ostrowski przytacza jeszcze odmiany numerowane Ib-p, ale są to raczej różne przedstawienia Rawicza na przestrzeni wieków, odmiany tarczy, maniery itp.[52]:

  • Rawa Ib, Rawa Ic – na tarczy koło z krzyżem, którego ramiona poza kołem są przekrzyżowane. Pieczęć komesa Warsza, kasztelana krakowskiego, z 1278.
  • Rawa Id – królewna stojąca z niedźwiedziem, który ją przednimi łapami obejmuje. Zwornik wiślicki, XIV wiek.
  • Rawa Ie – pieczęć biskupa Jana Grota, z 1334.
  • Rawa If – barwy nieznane, na tarczy królewna stojąca z niedźwiedziem, który ją łapą obejmuje. Zwornik katedry na Wawelu, XIV wiek.
  • Rawa Ig – panna przed niedźwiedziem z podniesionymi rękami stojąca. Pieczęć Jakuba, sędziego ziemskiego sandomierskiego, z 1353.
  • Rawa Ih – panna na niedźwiedziu. Pieczęć Marcina, biskupa.
  • Rawa Ii – panna na niedźwiedziu. Pieczęć Krzczona (Krystyna) z 1410.
  • Rawa Ij – na tarczy panna z rękami podniesionymi, siedząca na zwróconym w lewo niedźwiedziu. Pieczęć Krystyna z Ostrowa, kasztelana krakowskiego, z 1419.
  • Rawa Ik – na tarczy panna z trzema krzyżykami na głową, z podniesionymi rękoma, siedząca na niedźwiedziu zwróconym w lewo. Pieczęć Grota z Jankowic, kasztelana małogoskiego, z 1419.
  • Rawa Il – na tarczy panna z podniesionymi rękoma, siedząca na zwróconym w prawo niedźwiedziu, hełm, labry, klejnot - pomiędzy jelenimi rogami jakby postać ludzka. Pieczęć Wojciecha Michowskiego, kasztelana zawichoskiego, z 1451.
  • Rawa Im – w polu złotym panna z rozpuszczonymi włosami w czerwonej, powłóczystej sukni stojąca z niedźwiedziem czarnym za sobą. Wizerunek z Roli Marszałkowskiej. Napis nad herbem: le S. de Placotinu, który może znaczyć Pan Płaskot.
  • Rawa In – w polu złotym królewna z podniesionymi rękoma, na czerwono ubrana, siedząca na czarnym niedźwiedziu. Wizerunek z herbarza arsenalskiego, 1530.
  • Rawa Io – na tarczy królewna na niedźwiedziu, hełm, korona, labry, klejnot - pomiędzy dwiema chorągwiami pół niedźwiedzia. Pieczęć Feliksa Czerskiego z XVI wieku.
  • Rawa Ip – na renesansowej tarczy panna na niedźwiedziu. Wizerunek z herbarzyka Ambrożego z Nysy.

Odmiany z niezmodyfikowaną barwą pola

Odmiany z niezmodyfikowaną barwą sukni

  • Bar (labry czarne podbite zlorem)
  • Dembiński (tarcza zwieńczona koroną hrabiowską)
  • Homicki (tarcza zwieńczona dwoma hełmami, klejnot z prawej Rawicza, z lewej trzy pióra strusie złote między szarymi)
  • Jarocki (w klejnocie brak róży w łapie niedźwiedzia)
  • Pruszyński (tarcza zwieńczona koroną hrabiowską)
  • Smorczewski (tarcza zwieńczona koroną hrabiowską)
  • Strachocki (w klejnocie niedźwiedź otoczony złotą pomłością)

Suknia błękitna

  • Lewicki (w klejnocie ręka w zbroi srebrnej z mieczem w prawo)

Suknia srebrna

  • Bocheński I (w klejnocie srebrny rycerz dzierżący proporzec)
  • Fribes
  • Kujawski (klejnot nieznany)
  • Ożarowski (tarcza zwieńczona koroną hrabiowską)

Pole błękitne

Odmiany z niezmodyfikowaną barwą sukni

  • Zawada (herb jak Rawicz, ale w błękitnym polu, w klejnocie zamiast rogów jelenich czerwone proporce, labry błękitne, podbite czerwienią)

Suknia srebrna

  • Kaniowski (w polu błękitnym, na złotym niedźwiedziu kroczącym, panna w srebrnej sukni ze złotym berłem w prawej i takim kwiatem róży w lewej ręce)
Odmiany herbu Rawicz
Herb Bar
Herb Bocheńskich
Herb Bocheński II
Herb Zawada
Herb Koziński II
Herb Zaborowski
Herb Szczerba
Herb Kaniowski
Odmiany arystokratyczne herbu Rawicz
Herb Dembiński
Herb Ostrowski
Herb Pruszyński
Herb Ożarowski
Herb Sołomerecki
Sfałszowany herb Szantyr
Sfałszowany herb Kosiński III
Rawicz w Tablicach odmian herbowych Teodora Chrząńskiego (1909). III rząd, X kolumna.

Galeria

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Warto zwrócić uwagę na błąd Niesieckiego, tj. skierowanie niedźwiedzia w lewą stronę.
  2. ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.

Przypisy

  1. 1 2 3 4 Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 158, ISBN 83-7391-166-9.
  2. 1 2 3 Długosz 1885 ↓, s. 24.
  3. 1 2 Władysław Semkowicz (red.), Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., Lwów, Warszawa: Towarzystwo Heraldyczne, 1914, s. 51.
  4. ↑ Niesiecki 1839 ↓, s. 318–325.
  5. ↑ Niesiecki 1841 ↓, s. 213–214.
  6. ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. 8, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 655 [dostęp 2021-05-22].
  7. 1 2 3 Juliusz Karol Ostrowski, 1897, Księga herbowa rodów polskich
  8. ↑ Herb opatrzony jest napisem o niejasnym znaczeniu, odczytanym przez Piekosińskiego jako de Placotini, może być to pomyłka autora roli herbowej lub zniekształcony zapis imienia któregoś z Rawitów
  9. 1 2 3 Kasper Niesiecki, 1740, Korona Polska ... tom III, s. 850
  10. ↑ F. Piekosiński, (1901). Rycerstwo polskie wieków średnich
  11. 1 2 Bartosz Paprocki. Herby rycerstwa polskiego. II ed. Kraków, 1858. Pp. 539-550
  12. ↑ 1844, Dodatek do Herbarza Polskiego ks. Kaspra Niesieckiego
  13. 1 2 red. Jacek Hertel, Jan Wroniszewski, Genealogia - studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym : (materiały sympozjum odbytego w dniach 21-23 IX 1983 r. w Golubiu-Dobrzyniu), Toruń 1987
  14. ↑ Jan Długosz: Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, ks. IX. Kraków: 1867-1870, s. 259.
  15. ↑ Scriptores Rerum Polonicarum t.9 s.129
  16. 1 2 3 4 5 6 7 8 Franciszek Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich
  17. ↑ F. Piekosiński, (1902). Rycerstwo polskie wieków średnich, t. III zeszyt dodatkowy, s. 570
  18. ↑ F. Piekosiński, (1902). Rycerstwo polskie wieków średnich, t. III zeszyt dodatkowy, s. 672, 673
  19. ↑ Dynamiczny Herbarz Rodzin Polskich "Genealogia Polaków"
  20. ↑ Lech Niepiekło, Niepiekłowie, 2014.
  21. ↑ Tomasz Pietras Galeria herbów miast ziemi łódzkiej
  22. ↑ Adam Wolff, 1937, Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku
  23. ↑ Jan Stanisław Mieroszewski, 1887, O heraldyce polskiej
  24. ↑ Ewa Jakus-Borkowa, 2007, Polskie nazwy miejscowości zakończone na -awka, Prace Językoznawcze, z. IX, UWM
  25. ↑ Jan Rozwadowski, 1948, Studia nad nazwami wód słowiańskich s. 256, Kraków
  26. 1 2 3 Urszula Bijak, 2013, Nazwy wodne dorzecza Wisły : potamonimy odapelatywne s.31, Kraków
  27. ↑ Aleksander Brückner, 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, s. 454
  28. ↑ Franciszek Ksawery Piekosiński, (1896) Rycerstwo polskie wieków średnich, t. 2, s. 247
  29. ↑ Franciszek Ksawery Piekosiński, (1899),Heraldyka polska wieków średnich s.138
  30. 1 2 3 4 A. Małecki, Studya heraldyczne
  31. ↑ Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego przy Krakowie str. iv, Towarzystwo Naukowe Krakowskie, 1865
  32. 1 2 3 Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich, Warszawa 1897, s.308
  33. ↑ Ryszard Kiersnowski, „Niedźwiedź i panna. U źródeł jednej z legend heraldycznych” w: „Biedni i bogaci: studia z dziejów społeczeństwa i kultury, ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin”, Warszawa 1992, zebrali: Bronisław Geremek, Maurice Aymard
  34. ↑ Crosslet Cross (Mission Cross) | Symbols [online], eu/explore/crosses/crosslet-cross-mission-cross0.aspx [dostęp 2024-04-25] (słoweń.).
  35. ↑ Symbole słowiańskie. rbi.webd.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-25)]. (skany źródłowe) – na podstawie Andrzej Buko „Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej”, Zdeněk Váňa „Świat dawnych Słowian”, Andrzej Żaki „Początki Krakowa” oraz według prof. Wojciecha Dzieduszyckiego
  36. ↑ Witold Garbaczewski, 2015, The cyryllic penny of Boleslaus Chrobry...
  37. 1 2 Marcin Starzyński, 2013, Scandinavian runes versus the origins of the coats of arms of the Polish knighthood: the runic theory of Franciszek Piekosiński
  38. ↑ Genealogia Polaków, Leksykon Genealogiczny, godło przedheraldyczne
  39. ↑ Franciszek Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899
  40. ↑ Jan Wroniszewski, 2016, Studya heraldyczne Antoniego Małeckiego a polskie badania nad heraldyką rycerską
  41. ↑ redakcja Pawła Guta i Marcina Hlebionka, 2020, Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach s. 24-25
  42. ↑ Simon Okolski, Orbis Poloni 1642
  43. ↑ Studia źródłoznawcze, autor: Instytut Historii (Polska Akademia Nauk) PWN.
  44. ↑ Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.
  45. ↑ Maciej Rysiewicz ps. Michał Remiszew, "Siódma pieczęć" – artykuł na temat historii pieczęci woskowych
  46. ↑ Zygmunt Gloger, Encyklopedia Staropolska, 1900-1903
  47. ↑ Marian Gumowski, Marian Haisig, Stanisław Mikucki: Sfragistyka, PWN, Warszawa, 1960. s.112 – 118
  48. ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
  49. ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
  50. 1 2 Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
  51. ↑ Ostrowski 1906 ↓, s. 361.
  52. ↑ Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 1,2. Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.