Pułk białocerkiewski – jednostka podziału administracyjno-terytorialnego i wojskowego Hetmanatu, funkcjonująca w latach 1625–1659. Miastem pułkowym była Biała Cerkiew.

Pułk został utworzony w 1625 po zawarciu ugody kurukowskiej, jako pułk kozaków rejestrowych.

Pułkownicy

• 1632 – Daćko
• 1632 – Jakiw Kłysza
• 1634 – Biłećkyj
• 1637 – Jakiw Kłysza
• 1648–1649 – Iwan Hyrja
• 1702–1701 – Semen Palij
• Anton Tanśkyj

Oprócz nich pułkownikami byli: Mychajło Hromyka, Sawa Moskalenko (nakaźny), S. Poloweć, Danyło Hyrja (nakaźny), A. Położnyj (nakaźny), Jakiw Liutorenko, Makar Moskalenko, I. Sułymenko (nakaźny), Iwan Krawczenko. Ich lata dowodzenia nie są znane.

Terytorium

Pułk zajmował jeden z większych obszarów pułkowych na Prawobrzeżnej Ukrainie. Na wschodzie graniczył z kijowskim, na południu z korsuńskim, na zachodzie z humańskim i winnickim. Terytorium pułku nie było stałe.

Według rejestru z 1649 w pułku istniało 23 sotnie, których siedzibami były: Biała Cerkiew, Czarny Kamienec, Hermaniwka, Kamianyj Brod, Fastów, Wołchowec, Bojarka, Antoniew, Torczyca, Piatihorje, Skwira, Didiwszczyna, Karabczew, Pawołocz, Chodorków, Iwnycia, Byszewo, Wołodija, Wilie, Brusiłow, Rożewo, Wojtasziwka, Korostyszewo, które liczyły w sumie 2990 Kozaków, a na obszarze pułku znajdowało się 22 większe osiedla.

W 1651 wschodnia część pułku (Pawołocz, Skwira, Antoniw, Torczycia) została włączona do pułku pawołockiego.

Według spisu z 1654 pułk liczył 19 miast i miasteczek (m.in. Fastów, Bojarka, Stawyszcze, Wołodarka, Szawułycha, Bohusław, Rokytne), w których żyło 6668 Kozaków i mieszczan. Główną masę ludności pułku stanowili chłopi (pospólstwo – czerń). W tym czasie istniało 18 sotni, których miastami sotennymi były: Biała Cerkiew, Bojarka, Hermaniwka, Kamianyj Brid, Kowszuwata, Łesewyczi, Nastaszka, Wilchowec, Syniawka, Stawyszcze, Trylisy, Fastiw, Czornyj Kamianeć, Szawułycha.

Pułk brał udział w bitwie pod Batohem i w innych bitwach powstania Chmielnickiego.

Po rozejmie andruszowskim powtórnie powrócił pod dowództwo polskie.

W czasach Ruiny w końcu lat 70. XVII wieku w związku ze spustoszeniami, działalność pułku zanikła.

Został odnowiony przez Semena Palija w 1702 jako pułk fastowski, w tym samym roku został z powrotem przemianowany na białocerkiewski.

Według podpisanego traktatu pruckiego Ukraina Prawobrzeżna powróciła pod władzę Polski, a pułk w 1712 zlikwidowano. Większość kozaków pułku przeniosła się na Lewobrzeżną Ukrainę.

Literatura

• Українська радянська енциклопедія
• Малий словник історії України. – К.: Либідь, 1997.
• Максимович М. А. Собрание сочинений, т. 1. К., 1876; Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, т. 10. СПБ, 1878.
• Реєстр війська запорозького 1649 року. – Київ, 1995. – С. 500–501.
• Gajecky G. The Cossack administration of the Hetmanate. – Cambridge: 1978. – Vol. 2. – P. 570–578.