Topola
Ilustracja
Morfologia organów topoli osiki
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

malpigiowce

Rodzina

wierzbowate

Rodzaj

topola

Nazwa systematyczna
Populus L.
Sp.Pl.2:1034. 1753
Typ nomenklatoryczny

Populus alba L.[3]

Synonimy
  • Aigiros Raf.
  • Balsamiflua Griff.
  • Leuce Opiz
  • Monilistus Raf.
  • Octima Raf.
  • Tacamahaca Mill.
  • Tremula Dumort.
  • Tsavo Jarm.
  • Turanga (Bunge) Kimura[4]
Liście topoli białej
Szpaler topól włoskich
Populus angustifolia jesienią

Topola (Populus L.) – rodzaj drzew z rodziny wierzbowatych (Salicaceae). Wyróżnia się w jego obrębie zwykle ok. 30–40 gatunków[5][6][7], ale też czasem znacznie więcej[4][8] (problemy taksonomiczne powoduje łatwość krzyżowania się tych roślin i ich duża zmienność[8][7]). Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty półkuli północnej i obszar od Arktyki po południowy Meksyk, północną Afrykę, Bliski Wschód, południowe Chiny[7], Mjanmę i Wietnam[4] oraz oddzielone dysjunkcją góry w Kenii (P. ilicifolia)[7][5]. Duże i słabo poznane zróżnicowanie rodzaju występuje w Chinach[8]. W Ameryce Północnej obecnych jest 8 gatunków[7], a w Europie[5] i Polsce występują trzy rodzime gatunki – topola czarna P. nigra, biała P. alba i osika P. tremula[9]. Liczne gatunki i mieszańce z tego rodzaju obcego pochodzenia występują w Polsce w uprawie i jako dziczejące (czasem rozmnażając się tylko wegetatywnie)[9].

Topole występują głównie w lasach łęgowych wzdłuż rzek[10], aczkolwiek niektóre rosną też na glebach suchych np. osika[6].

Topole w licznych odmianach i mieszańcach uprawiane są jako drzewa ozdobne, glebochronne i dla drewna.

Nazwa naukowa rodzaju jest starorzymską nazwą topoli[6], udokumentowaną m.in. przez Horacego[5]. Drzewa te tak nazywano ze względu na ich sadzenie na placach miejskich, w miejscach zgromadzeń publicznych[5].

Morfologia

Pokrój
Wysokie drzewa osiągające do 50 m wysokości, rzadziej krzewy[10]. Rozgałęziają się monopodialnie[7], pień główny zwykle wyraźny i prosto wzniesiony[8]. Często tworzą odrosty korzeniowe[10]. Pędy zróżnicowane są na krótko- i długopędy, obłe lub nieco kanciaste[6], wewnątrz z 5-kanciastym rdzeniem na przekroju[8]. Korowina w różnym stopniu spękana, często szara[8].
Pąki
Ostro zakończone, często długie[11], walcowate lub kanciaste, okryte kilkoma łuskami i często lepkie[8][6].
Liście
Zrzucane przed zimą[7]. Pojedyncze i długoogonkowe[6], z ogonkiem obłym lub spłaszczonym na przekroju, wspartym u nasady odpadającymi przylistkami[8], zwykle drobnymi, większymi czasem tylko na odrostach[7]. Na ogonku zwykle brak gruczołków[7]. Blaszka liści zwykle jajowata lub trójkątnie jajowata[8], szeroka[6]. Kształt liści różny na liściach wczesnych rozwijających się na krótkopędach i późniejszych, powstających na długopędach[6]. Liście wczesne z reguły mają większe gruczołki na końcach blaszki połączone z wiązkami przewodzącymi, różnią się kształtem blaszki i ząbkowaniem na brzegu. Największe różnice między liśćmi wczesnymi i późnymi występują u topoli białej, u której liście wczesne są jajowato kanciaste, a późne 3- i 5-klapowe (przypominają nieco liście klonów)[7].
Kwiaty
Rozdzielnopłciowe, zebrane w zwisające kwiatostany zwane kotkami. Rośliny są dwupienne (na osobnych drzewach rozwijają się tylko kwiatostany męskie lub żeńskie)[10]. Poszczególne kwiaty wsparte są mniej lub bardziej powcinanymi przysadkami[6], odpadającymi po przekwitnieniu[7]. Okwiat zredukowany jest do pozbawionego miodników, wgłębionego dysku. Kwiat męski zawiera zwykle od 6 do 60 pręcików na długich nitkach. W kwiatach żeńskich zalążnia powstaje z 2–4 owocolistków[7], zawiera jedną komorę[8], zwieńczona jest okazałą szyjką słupka ze znamionami w liczbie odpowiadającej liczbie owocolistków. W komorze rozwija się zwykle od 2 do 25 zalążków[7].
Owoce
Drobne torebki zwężone na jednym końcu[10], poza tym kulistawe lub jajowate, otwierające się 2–4 klapami[7]. Zawierają bardzo drobne nasiona pokryte cienkimi i długimi włoskami w formie puchu[10].

Biologia

Topole należą do najszybciej rosnących drzew w klimacie umiarkowanym[6], przy czym szybkim wzrostem cechują się zwłaszcza mieszańce międzygatunkowe[5]. Rosną najczęściej w lasach nadrzecznych, na glebach wilgotnych, przy czym jednak nie tolerują stagnowania wody na powierzchni gruntu[10]. Preferują gleby żyzne[11]. Kwitnienie następuje wiosną, przed rozwojem liści[7]. Kwiaty są wiatropylne, a okryte puchem nasiona są wiatrosiewne. Nasiona kiełkują tylko na nagim, wilgotnym podłożu, przy czym szybko tracą zdolność do kiełkowania (po 2–3 dniach)[10][11]. Są to drzewa stosunkowo krótko żyjące[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj siostrzany dla wierzby (Salix) w obrębie plemienia Saliceae w rodzinie wierzbowatych (Salicaceae). Ślady kopalne liści topoli znane są sprzed 59 milionów lat, a liści i owoców sprzed 48 milionów. Znaleziska te są o tyle „kłopotliwe”, że analizy molekularne wskazują na rozejście się rodzajów Populus i Salix około 34 miliony lat temu[2].

Wykaz gatunków:[4][12][13][14]
Pień ponad 320-letniej topoli białej z Leszna
Topola biała "Pławianka" - najwyższa topola w Polsce
  • Populus × acuminata Rydb. – topola ostrolistna
  • Populus adenopoda Maxim.
  • Populus alaschanica Kom.
  • Populus alba L. – topola biała, białodrzew
  • Populus angustifolia E.James – topola wąskolistna
  • Populus balsamifera L. – topola balsamiczna
  • Populus × berolinensis K.Koch – topola berlińska
  • Populus brandegeei C.K.Schneid.
  • Populus × brayshawii B.Boivin
  • Populus × canadensis Moench – topola kanadyjska
  • Populus × canescens (Aiton) Sm. – topola szara
  • Populus cathayana Rehder
  • Populus ciliata Wall. ex Royle
  • Populus deltoides W.Bartram ex Marshall – topola deltoidalna, amerykańska
  • Populus euphratica Olivier – topola eufracka
  • Populus fremontii S.Watson – topola Frémonta
  • Populus × generosa A.Henry
  • Populus girinensis Skvortsov
  • Populus glauca Haines – topola sina
  • Populus grandidentata Michx.– topola wielkozębna, osika wielkozębna
  • Populus guzmanantlensis A.Vázquez & R.Cuevas
  • Populus haoana W.C.Cheng & Z.Wang
  • Populus × hastata Dode
  • Populus × heimburgeri B.Boivin
  • Populus heterophylla L. – topola błotna
  • Populus × hinckleyana Correll
  • Populus × hopeiensis Hu & H.F.Chow
  • Populus hsinganica Z.Wang & Skvortzov
  • Populus ilicifolia (Engl.) Rouleau – topola ostrolistna
  • Populus × inopina Eckenw.
  • Populus intramongolica T.Y.Sun & E.W.Ma
  • Populus × jackii Sarg. – topola włochata
  • Populus kangdingensis Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus × kashmirica A.K.Skvortsov
  • Populus keerqinensis T.Y.Sun
  • Populus lancifolia N.Chao
  • Populus lasiocarpa Oliv. – topola wielkolistna
  • Populus laurifolia Ledeb. – topola laurolistna
  • Populus liaotungensis Z.Wang & Skvortzov
  • Populus luziarum A.Vázquez, Muñiz-Castro & Padilla-Lepe
  • Populus macrocarpa (Schrenk) Pavlov & Lipsch.
  • Populus mainlingensis Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus mandschurica Nakai
  • Populus mexicana Wesm. – topola meksykańska
  • Populus minhoensis S.F.Yang & H.F.Wu
  • Populus nakaii Skvortsov
  • Populus nigra L. – topola czarna, sokora
  • Populus ningshanica Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus × parryi Sarg.
  • Populus primaveralepensis A.Vázquez, Muñiz-Castro & Zuno
  • Populus pruinosa Schrenk
  • Populus pseudoglauca Z.Wang & P.Y.Fu
  • Populus pseudomaximowiczii Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus pseudosimonii Kitag.
  • Populus × pseudotomentosa Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus qamdoensis Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus qiongdaoensis T.Hong & P.Luo
  • Populus × rasumowskyana (R.I.Schröd. ex Regel) Dippel
  • Populus rockii (Rehder) H.L.Yang
  • Populus × rollandii Rouleau
  • Populus × rouleauana B.Boivin
  • Populus schneideri (Rehder) N.Chao
  • Populus shanxiensis Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus simaroa Rzed.
  • Populus simonii Carrière – topola chińska, topola Simona
  • Populus × smithii B.Boivin
  • Populus × steiniana Bornm.
  • Populus suaveolens Fisch. ex Poit. & A.Vilm. – topola wonna
  • Populus szechuanica C.K.Schneid. – topola syczuańska
  • Populus × tomentosa Carrière – topola pekińska, kutnerowata
  • Populus tremula L. – topola osika
  • Populus tremuloides Michx. – topola osikowa
  • Populus trinervis Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus tristis Fisch. (syn. P. trichocarpa Fisch.) – topola kalifornijska
  • Populus usbekistanica Kom. – topola uzbekistańska
  • Populus wenxianica Z.C.Feng & J.L.Guo
  • Populus wilsonii C.K.Schneid. – topola Wilsona
  • Populus wuana Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus xiangchengensis Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus × xiaohei T.S.Hwang & Liang
  • Populus yatungensis (Z.Wang & P.Y.Fu) Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus × yuana Z.Wang & S.L.Tung
  • Populus yunnanensis Dode – topola junańska

Zastosowanie

Liczne odmiany i mieszańce topól sadzone bywają na terenach wiejskich i miejskich z powodu swego szybkiego wzrostu[6], małych wymagań i przystosowania do trudnych warunków. Tworzą skuteczne bariery wiatrochronne. Bardzo dobrze osuszają tereny podmokłe. Zapewniają szybki przyrost masy zielonej. Są bardzo wydajne w fitoremediacji[15]. Bywają też przy tym czasami uciążliwe i kłopotliwe ze względu na ekspansywne, płytkie systemy korzeniowe, które mogą niszczyć infrastrukturę i budynki[5]. Żeńskie okazy zaśmiecają otoczenie puchem nasiennym[6]. Posiadają liczne formy ozdobne. Popularnym drzewem ozdobnym, ze względu na swój kolumnowy pokrój, sadzonym zwłaszcza wzdłuż dróg jest topola włoska stanowiąca odmianę uprawną topoli czarnej[5]. W zieleni osiedlowej zastosowanie znajdują obie formy topoli chińskiej. Topole dobrze regenerują się po cięciu, jednak zadawanie dużych ran skutkuje szybkim rozwojem zgnilizn, które czynią te drzewa podatnymi na złamania[15].

Topole uprawia się także dla produkcji drewna, w tym do produkcji m.in. zapałek, instrumentów[5]. Sadzone są także jako drzewa glebochronne[6]. Popularność zyskują hybrydy balsamiczne, które uprawia się na specjalistycznych plantacjach[15].

Największe topole w Polsce

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. 1 2 Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-12-10] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-22].
  4. 1 2 3 4 Populus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-06-21].
  5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 818-819, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Włodzimierz Seneta, Dendrologia, Jakub Dolatowski (red.), wyd. 2 popr. (nowe), Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1997, s. 96-98, ISBN 83-01-12099-1, OCLC 69314709.
  7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 James E. Eckenwalder: Populus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-06-21].
  8. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Populus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-06-21].
  9. 1 2 Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 138, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. 1 2 3 4 5 6 7 8 Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 137. ISBN 0-333-73003-8.
  11. 1 2 3 Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 150. ISBN 978-83-7073-643-9.
  12. ↑ Populus L. | Plants of the World Online | Kew Science [online], Plants of the World Online [dostęp 2023-03-13] (ang.).
  13. ↑ Mateusz Korbik, Dawid Andrzejczak, Różnice morfologiczne pomiędzy Populus glauca i P. Wilsonii z sekcji Leucoides rodzaju Populus (Salicaceae) [https://www.ptd.pl/ptd/wp-content/uploads/2022/11/Postery_X_Zjazd_PTD_2022_R.pdf Wykaz posterów na X Zjazd Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego 26-28 maja 2022 roku], 2022.
  14. ↑ Mateusz Korbik, Przegląd systematyki rodzaju Populus L. (eng. A review of systematics of Populus L.) [https://www.ptd.pl/ptd/wp-content/download/wydawnictwaPTD/rocznik68/4_Rocznik68_systematyka.pdf Przegląd systematyki rodzaju Populus L.], „Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego”, 68, 2020, s. 77-90.
  15. 1 2 3 4 5 6 Ernest Rudnicki, Topole w krajobrazie Polski, Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2020, ISBN 978-83-09-01125-5 (pol.).
  16. ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.pl [dostęp 2024-04-26].
  17. ↑ Wiatr powalił pomnik • Wirtualny Mińsk Mazowiecki [online], minskmaz.com [dostęp 2024-04-26] (pol.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.