Alfabet gruziński – mchedruli
Ilustracja
Pismo mchedruli – fragment średniowiecznego gruzińskiego eposu „Rycerz w tygrysiej skórze”
Charakterystyka
Rodzaj

Pismo fonemiczne

Typ

Pismo głoskowe (alfabet)

Kierunek pisma

Od lewej do prawej, od góry do dołu

Języki pisma

Język gruziński

Historia
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Pisma gruzińskie – trzy pisma alfabetyczne, służące do zapisywania języka gruzińskiego oraz kilku innych języków z rodziny kartwelskiej.

Alfabet gruziński powstał najprawdopodobniej w IV w. n.e. Za podstawę do jego tworzenia posłużył alfabet syryjski lub alfabet grecki, jednak szczegółowe pochodzenie znaków nie jest znane. Zgodnie z tradycją, za twórcę alfabetu gruzińskiego uważany jest pierwszy gruziński władca – Farnawaz I w 284 p.n.e.

Alfabet gruziński ma trzy kroje pisma, dość różniące się od siebie. Są to asomtawruli (gruz. „majuskuła”), zwany też mrgwlowani (gruz. „zaokrąglony”), nuschuri (gruz. „minuskuła”) określany niekiedy jako chucuri (gruz. „kościelny”) oraz mchedruli (gruz. „rycerski”).

Najstarsze zabytki zapisane alfabetem gruzińskim pochodzą z V w. n.e. i zapisane są w asomtawruli. Obecnie jest używana forma mchedruli, stworzona w X w., która ostatecznie wyparła pozostałe kroje w XVIII w.

Współczesny alfabet gruziński składa się z 33 znaków. Nie są rozróżniane wielkie i małe litery.

Historia

Zabytki pisma gruzińskiego
Inskrypcja z Bir El-Qutt, ok. 430 n.e., współczesny Izrael
Inskrypcja na wschodniej ścianie katedry Sioni w Bolnisi, ok. 494 n.e., Gruzja

Język gruziński należący do rodziny języków kartwelskich jako jedyny z tej rodziny ma własny unikalny alfabet[1].

Według legend pismo gruzińskie zostało stworzone przez króla Kartlii Farnawaza I (326–234 p.n.e.) w IV–III w. p.n.e. lub przez ormiańskiego biskupa Mesropa Masztoca (359–440), który miał stworzyć alfabet gruziński ok. 400 roku, kiedy opracował alfabet ormiański i alfabet Albanii Kaukaskiej[2].

Badacze skłaniają się ku teorii powstania alfabetu gruzińskiego w IV wieku n.e., na bazie pisma greckiego w celu propagowania chrześcijaństwa[2]. Najstarsze znalezione inskrypcje zapisane w tym alfabecie, datowane na ok. 430 rok, znajdują się kościele ufundowanym przez Piotra Iberyjskiego (ok. 417–491) niedaleko Betlejem na Pustyni Judzkiej[2]. Uznawane powszechnie za najstarsze inskrypcje na terenie Gruzji znajdują się w katedrze Sioni w Bolnisi[2].

W 2015 roku, podczas prac archeologicznych na stanowisku Grakliani Gora naukowcy z Tbiliskiego Uniwersytetu Państwowego odkryli napisy wyrzeźbione na piedestale dwóch kamiennych ołtarzy świątynnych, dedykowanych bogini płodności z ok. VII w. p.n.e., których nie można przypisać żadnemu znanemu alfabetowi[3][4]. Powstanie napisów zostało datowane na ok. X–XI w. p.n.e.[5][4]

Na przestrzeni wieków język gruziński zapisywany był przy pomocy trzech rodzajów pisma – zapis biegł zawsze od strony lewej do prawej i nie odróżniano zapisów wielką i małą literą[2]. W wiekach V–IX posługiwano się pismem zaokrąglonym, nazywanym asomtawruli[2]. Z tego pisma rozwinęło się nuschuri – pierwszy zabytek zapisany tym pismem pochodzi z 864 roku, a pismo używane było w X–XI w. przy pisaniu manuskryptów[2]. Obecne pismo – mchedruli wykształciło się w X wieku[6]. Kościół używał jednak dawnych pism dla zapisu świętych tekstów, które określono mianem chucuri[2]. Współczesny alfabet gruziński ma 33 litery i jest alfabetem fonemicznym (tzn. jednej głosce odpowiada jedna litera)[2].

W 2016 roku żywa kultura trzech systemów pisma gruzińskiego alfabetu została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[7].

Pisma

Asomtawruli

Zabytki pisma gruzińskiego w alfabecie asomtawruli
Tekst w alfabecie asomtawruli, VI–VII w., Gruzińskie Narodowe Centrum Rękopisów
Tekst w alfabecie asomtawruli, X w.
Inskrypcja na fasadzie klasztoru Doliskana, X w.
Inskrypcja na fasadzie klasztoru Iszkani, X w.
Inskrypcja na fasadzie katedry w Nikorcmindzie, XI w.
Inskrypcja na fasadzie kościoła Barakoni, XVIII w.

Asomtawruli (gruz. ასომთავრული) – najstarsze pismo gruzińskie, używane powszechnie w V–IX wieku, którego nazwa asomtawruli (gruz. „majuskuła”), bazowało na zaokrąglonych literach, przez co nazywane było również mrgwlowani (gruz. მრგვლოვანი) czyli „zaokrąglone”[8].

Litery asomtawruli
ႠႡႢႣႤႥႦ Ⴡ ႧႨႩႪႫႬ
Ⴢ ႭႮႯႰႱႲ Ⴣ ႭჃ, ႳႴႵႶႷႸ
ႹႺႻႼႽႾ Ⴤ ႿჀ Ⴥ  

Nuschuri

Zabytki pisma gruzińskiego w alfabecie nuschuri
Manuskrypt autorstwa Mikaela Modrekiliego, X w., Gruzińskie Narodowe Centrum Rękopisów
Manuskrypt autorstwa Mikaela Modrekiliego, X w., Gruzińskie Narodowe Centrum Rękopisów
Manuskrypt, X w.
Manuskrypt ewangelii Jruchi, X w., Gruzińskie Narodowe Centrum Rękopisów
Manuskrypt, XI w., Gruzińskie Narodowe Centrum Rękopisów
Manuskrypt Biblii z Mokwi, Gruzińskie Narodowe Centrum Rękopisów
Manuskrypt z tekstem Jana Klimaka autorstwa Nikraja, XII w., Gruzińskie Narodowe Centrum Rękopisów

Nuschuri (gruz. ნუსხური, „minuskuła”) określany niekiedy jako chucuri (gruz. ხუცური, „kościelny”) – pismo gruzińskie z X–XI w., stosowane dla celów religijnych do dnia dzisiejszego, np. w hagiografii[6].

Litery nuschuri
ⴀⴁⴂⴃⴄⴅⴆ ⴡ ⴇⴈⴉⴊⴋⴌ
ⴢ ⴍⴎⴏⴐⴑⴒ ⴣ ⴍⴣ, ⴓⴔⴕⴖⴗⴘ
ⴙⴚⴛⴜⴝⴞ ⴤ ⴟⴠ ⴥ

Mchedruli

Zabytki pisma gruzińskiego w alfabecie mchedruli
Dekret królewski Bagrata IV, XI w.
Karta Jerzego II gruzińskiego, XI w.
Pismo Dawida IV Budowniczego, XII w.
Pismo Jerzego III, XII w.
Pismo Tamary, XII–XIII w.
Pismo Wachtanga VI, XVIII w.

Mchedruli (gruz. მხედრული, „rycerski”) – współczesne pismo gruzińskie, wykształcone w X w., składające się z 33 liter[2].

LiteraUnicodeNazwaISO 9984BGNVajšnoryjaWymowa[uwaga 1]
აU+10D0anA aA aA a[a]
ბU+10D1banB bB bB b[b]
გU+10D2ganG gG gG g[ɡ]
დU+10D3donD dD dD d[d]
ეU+10D4enE eE eE e[ɛ] (polskie e)
ვU+10D5vinV vV vV v[v] (polskie w)
ზU+10D6zenZ zZ zZ z[z]
თU+10D7tanT tT tT t[tʰ] (przydechowe[uwaga 2] t)
იU+10D8inI iI iI i[ɪ] (osłabione polskie i lub y)
კU+10D9kanK kK kK̓ k̓[k] (glottalizowane[uwaga 3] k)
ლU+10DAlasL lL lL l[l]
მU+10DBmanM mM mM m[m]
ნU+10DCnarN nN nN n[n]
ოU+10DDonO oO oO o[ɔ] (polskie o)
პU+10DEparP pP pP̓ p̓[p] (glottalizowane[uwaga 3] p)
ჟU+10DFžanŽ žZh zhŽ ž[ʒ] (polskie ż)
რU+10E0raeR rR rR r[r]
სU+10E1sanS sS sS s[s]
ტU+10E2tarT tT tT̓ t̓[t] (glottalizowane[uwaga 3] t)
უU+10E3unU uU uU u[ʊ] (osłabione u)
ფU+10E4parP pP pP p[pʰ] (przydechowe[uwaga 2] p)
ქU+10E5kanK kK kK k[kʰ] (przydechowe[uwaga 2] k)
ღU+10E6ɣanḠ ḡGh ghƔ ɣ[ɣ] (dźwięczny odpowiednik ch – nie mylić z "gardłowym" dźwięcznym h czeskim i kresowym)
ყU+10E7qarQ qQ qQ q[q] (języczkowe k glottalizowane[uwaga 3])
შU+10E8šinŠ šSh shŠ š[ʃ] (polskie sz)
ჩU+10E9činČ čCh chČ č[ʧʰ] (przydechowe[uwaga 2] cz)
ცU+10EAcanC cTs tsC c[ʦʰ] (przydechowe[uwaga 2] c)
ძU+10EBʒilJ jDz dzƷ ʒ[ʣ] (polskie dz)
წU+10ECcilC cTs tsC̓ c̓[ʦ] (glottalizowane[uwaga 3] c)
ჭU+10EDčarČ čCh chČ̓ č̓[ʧ] (glottalizowane[uwaga 3] cz)
ხU+10EExanX xKh khX x[x] (twarde polskie ch)
ჯU+10EFǯanJ̌ ǰJ jǮ ǯ[ʤ] (polskie dż)
ჰU+10F0haeH hH hH h[h] (miękkie polskie h)

Spotyka się też użycie połączeń dz, dž dla ძ, ჯ i kreskę przy przydechowych, a nie glottalizowanych.

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Tam, gdzie nie zostały podane informacje dotyczące wymowy, pokrywa się ona z polskim odpowiednikiem.
  2. 1 2 3 4 5 Przydech oznacza krótkie h po spółgłosce.
  3. 1 2 3 4 5 6 Glottalizacja oznacza dodatkowe zwarcie krtani w momencie wymawiania danej spółgłoski.

Przypisy

  1. ↑ Alphabet. W: Alexander Mikaberidze: Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield, 2015, s. 113–126. ISBN 978-1-4422-4146-6. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
  2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B. G. Hewitt: Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing, 1995, s. 4, seria: London Oriental and African language library. ISBN 978-90-272-3802-3. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
  3. ↑ Tara Isabella Burton. Ancient Script Spurs Rethinking of Historic ‘Backwater’. „National Geographic”, 2015-09-16. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
  4. 1 2 Grakliani Unique Inscription Proved as the Oldest. [w:] Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (TSU) [on-line]. 2016-07-25. [dostęp 2016-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-28)]. (ang.).
  5. ↑ Scientist Study Confirms Georgian Writing Dates Back 3,000 Years. „Georgia Today”, 2016-07-25. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
  6. 1 2 UNESCO ICH: Nomination file no. 01205 for inscription in 2016 on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
  7. ↑ UNESCO ICH: Living culture of three writing systems of the Georgian alphabet. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
  8. ↑ Peter T. Daniels, William Bright: The World's Writing Systems. Oxford University Press, 1996, s. 367. ISBN 978-0-19-507993-7. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.