Życie świeckie

Grzegorz pochodził z rodziny patrycjuszy. Jego pradziadkiem w linii prostej był papież Feliks III (483–492), zaś dalszym krewnym papież Agapit I (535–536). Był spokrewniony z senatorskim rodem Anicjuszów. Był synem Świętej Sylwii i Gordiana Anicjusza^[3].

W czasie dzieciństwa Grzegorza cesarstwo zachodniorzymskie już nie istniało. Rzym przechodził z rąk do rąk oblegany przez Ostrogotów. Prawdopodobne jest, że w czasie oblężeń Rzymu dokonywanych przez Totilę, (we wczesnym dzieciństwie Grzegorza) jego zamożni rodzice ewakuowali się z miasta.

Grzegorz otrzymał staranne wykształcenie. Znał łacinę i jej gramatykę oraz retorykę. Umiał komunikować się w języku greckim, ale nie znał zasad jego pisowni, posiadł też wiedzę z zakresu prawa^[4].

Około 575 roku objął stanowisko prefekta Rzymu^[5].

Mnich

Oboje rodzice Grzegorza, jak wielu członków ich rodziny, byli zaangażowanymi chrześcijanami. Jego matka – Święta Sylwia – została kanonizowana. Trzy siostry jego ojca były zakonnicami, a dwie z nich: Tarzylla i Emiliana zostały kanonizowane^[6]. Zachowane źródła pozwalają stwierdzić, że Grzegorz miał brata. Jego imię nie jest znane^[3].

W dniu śmierci swojego ojca, w 575 wycofał się z funkcji publicznych i wstąpił do klasztoru Świętego Benedykta. Rodzinną willę znajdującą się w centrum miasta i majątek, który odziedziczył, przeznaczył na fundację nowych klasztorów oraz na cele charytatywne. Ufundował sześć klasztorów na Sycylii i jeden w Rzymie^[3]. W tym okresie Grzegorz podupadł na zdrowiu.

W 579 przyjął święcenia diakonatu^[7]. W dwa lata później papież Pelagiusz II uczynił go swym posłem na cesarskim dworze w Konstantynopolu, gdzie przebywał do 586. Po powrocie do Rzymu zamieszkał ponownie w klasztorze^[7].

Papież

Po śmierci Pelagiusza II (7 lutego 590) z powodu epidemii dżumy panującej w Rzymie wybrano Grzegorza, przez aklamację, na papieża^[8]. Mimo początkowej niechęci 3 września tego samego roku przyjął sakrę^[7].

Tło pontyfikatu

Gdy Grzegorz obejmował katedrę Rzymu, znaczenie Kościoła łacińskiego i biskupa rzymskiego malało na rzecz patriarchatu konstantynopolskiego^[1]. Związane było to ściśle z uwarunkowaniami politycznymi. Po upadku Cesarstwa Zachodniego Bizancjum rosło w siłę.

Nasilały się próby ingerencji władzy świeckiej Cesarstwa w wewnętrzne sprawy Kościoła^[1]. W tym samym czasie Rzym stał się celem inwazji Longobardów^[1]. Rosnące w potęgę państwo Franków próbowało kontrolować struktury Kościoła, wpływowe rodziny galijskie przejmowały urzędy kościelne. Kościół w Hiszpanii próbował uzyskać autonomię, a chrześcijaństwo na Wyspach Brytyjskich zanikało.

Primus inter pares

Będąc pod wpływem reguły zakonnej Benedykta z Nursji (Grzegorz był pierwszym papieżem zakonnikiem), w której obowiązywało bezwzględne posłuszeństwo, miał wyobrażenie o Kościele jako instytucji scentralizowanej i hierarchicznej. Przywrócenie ładu organizacyjnego było więc jednym z podstawowych celów Grzegorza.

Przez sojusz dyplomatyczny z Merowingami i poprzez pertraktacje pokojowe z Longobardami uzyskał spokój na Półwyspie Apenińskim i chroniąc miasto przed kolejnymi oblężeniami, znacznie umocnił swój prestiż wśród Rzymian.

Przyczynkiem do dialogu z Konstantynopolem było ogłoszenie się przez Jana Postnika patriarchą ekumenicznym. To zdarzenie wzbudziło stanowczy sprzeciw Grzegorza, ponieważ nie dość, że godziło w pierwszeństwo patriarchatu rzymskiego, to było sprzeczne już z samą koncepcją pentarchii. Dyplomatyczne zabiegi Grzegorza pozwoliły złagodzić konflikt, choć i tak jego celem było dążenie do uznania prymatu papieża nad pozostałymi patriarchatami. Różnica zdań pomiędzy patriarchami wschodu i zachodu nie przybrała formy konfliktu, lecz była dialogiem doktrynalnym. Z tego to powodu tradycja Kościołów wschodnich nadaje do dziś Grzegorzowi przydomek Dialog.

Po zamordowaniu przez Fokasa cesarza bizantyjskiego Marycjusza i jego synów oraz koronacji Fokasa, w maju 603 wysłał list gratulacyjny nowemu cesarzowi: Wierzymy, że wiele radości ogarnie wkrótce nas, którzy cieszymy się, że zacna Łaskawość Wasza doszła do szczytu cesarskiej władzy [...] z dobrotliwych waszych czynów cieszy się ludność całej rzeczypospolitej, dotychczas ciężko nękana. Listem tym rozpoczął naprawę stosunków z Konstantynopolem, dzięki czemu Fokas uznał, że biskup Rzymu jest głową wszystkich kościołów^[9].

We wnętrzu Kościoła łacińskiego przywrócił karność wśród duchowieństwa i odbudował struktury organizacyjne. Był przeciwnikiem nepotyzmu i symonii^[10], a także zwolennikiem celibatu, który w ówczesnych czasach nie był obligatoryjny. Stał na straży niezależności Kościoła od władz świeckich^[7].

Misje

Grzegorz był zdania, że stagnacja i bezczynność ze strony duchowieństwa mogą doprowadzić do wyparcia chrześcijaństwa z terenów, które dopiero je przyjęły. Ratunek widział w intensywnym prowadzeniu misji. Głównymi celami misji mieli być: Anglosasi, Galowie, Longobardowie i Wizygoci iberyjscy^[8]. Pomysł papieża był niezwykle nowatorski, ponieważ do tej pory Kościół zajmował się tylko umacnianiem struktur, a inicjatywę w szerzeniu wiary pozostawiał władcom bądź gorliwcom. Właśnie od czasów Grzegorza I Stolica Apostolska przejęła przewodnictwo w kwestii misyjnej^[8].

Już w 596 wysłał do Brytanii Augustyna z Canterbury, który ochrzcił Bretwalda Aethelberta I z Kentu^[8]. Wykupywał jeńców anglosaskich, a w 601 ustanowił Augustyna arcybiskupem Canterbury^[8].

Do pracy misyjnej przeznaczył przede wszystkim benedyktynów^[8]. Zaangażował się w utrwalanie struktur zakonnych na terenach misyjnych, co przyniosło spodziewany długofalowy efekt.

Liturgia

Grzegorz Wielki dyktujący Chorał – strona Antiphonarius ze St. Gallen

Imię papieża Grzegorza I zostało utrwalone w historii muzyki i liturgii, ponieważ przypisano mu uporządkowanie i usystematyzowanie śpiewu liturgicznego, znanego później jako chorał gregoriański. Według tradycji podczas swego pontyfikatu Grzegorz zebrał i usystematyzował istniejące już w obiegu liturgicznym melodie chorałowe. Wszystkie melodie zebrane przez Grzegorza Wielkiego zyskały nazwę Antiphonarius (Antyfonarz). Oryginał antyfonarza zaginął już w średniowieczu – w X wieku. Zachowały się jego ręczne odpisy. Najstarsza kopia pochodzi z klasztoru benedyktyńskiego w St. Gallen. Według najnowszych badań chorał nabrał swego kształtu znacznie później, za pontyfikatu Grzegorza II, brak więc uzasadnienia dla przypisywania Grzegorzowi I autorstwa śpiewu i muzyki nazywanej gregoriańską^[6][7].

Skodyfikował również ostatecznie Kanon rzymski i wprowadził między innymi do liturgii mszy odmawianie modlitwy Ojcze nasz zaraz po kanonie eucharystycznym. Od czasów Grzegorza do 1962 r. Kanon rzymski nie był już modyfikowany i uznawany jest za najbogatszą w formę modlitwę eucharystyczną Kościoła zachodniego

W roku 600, mimo że nie była powszechnie znana, wprowadził łacinę jako jedyny język liturgii Kościoła zachodniego.

Grzegorz I uważany jest za twórcę stosowanej do dziś w Kościołach wschodnich Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów. Obrzęd ten pochodzi jednak z rytów wschodnich i znany był już w czasach Grzegorza^[11]. Najprawdopodobniej jednak Grzegorz był ostatnim redaktorem tej modlitwy^[12][13].

Servus servorum Dei

Zamiast przysługujących tytułów jako papież podpisywał się Servus servorum Dei (łac. Sługa sług Bożych)^[1]. Tytuł ten jest do dziś używany przez papieży. Tytuł ten odzwierciedlał charakter społecznego aspektu jego pontyfikatu. Grzegorz I podejmował działania mające na celu ulżenie losowi ubogich i potrzebujących^[8]. Jego pomoc wyrażała się zarówno w działaniach długofalowych, poprzez usprawnienie administracji dobrami kościelnymi, a następnie przeznaczanie ich części na określony cel charytatywny, dotyczący dużych grup potrzebujących: uchodźców wojennych, ofiar najazdów, głodu, a także przytułków dla sierot i ludzi w podeszłym wieku. Grzegorz I znajdował sposoby zaspokajania pojedynczych przypadków potrzebujących pomocy i wsparcia reagując na imienne prośby i szukając nowych przypadków, w których potrzebna była jego interwencja – materialna bądź duchowa. Dawało to ludności zamieszkującej tereny jego jurysdykcji poczucie bezpieczeństwa i zewnętrznej opieki. Tworzyło obraz sprawiedliwego, miłosiernego człowieka, a także instytucji, nieobojętnej na losy jednostki i która ingerowała w przypadkach niesprawiedliwości, dając wzór chrześcijańskiego życia^[14][15].

Poglądy teologiczne

Grzegorz pomimo tego, że miał wyraźnie sprecyzowane poglądy eklezjalne dotyczące prymatu papieża, karności i organizacji kleru oraz jako człowiek dobroduszny miał ogromne poparcie wśród zwykłych chrześcijan, nie należał jednak do wybitnych teologów^[16]. Znanym jest np. fakt, że Grzegorz błędnie utożsamiał biblijną Marię Magdalenę z cudzołożnicą, którą Jezus uratował przed egzekucją. Chociaż nauczanie to nigdy nie miało charakteru wypowiedzi ex cathedra, było w późniejszym okresie często powielane.

Do najważniejszych wypowiedzi dogmatycznych Grzegorza należy poparcie, jakiego udzielił w 600 roku patriarsze aleksandryjskiemu Eulogiuszowi w jego sporze z agnoitami. Eulogiusz napisał Traktat przeciw agnoitom, który Grzegorz w oficjalnym liście poparł i uznał za naukę Kościoła. Traktat dotyczył wszechwiedzy Jezusa w odniesieniu do jego natury.

Kolejnym problemem dogmatycznym, którym zajmował się Grzegorz, była kwestia wiary w zmartwychwstanie ciał. W swojej polemice z patriarchą Konstantynopola Eutychiuszem udowadniał, że wiara w zmartwychwstanie ciał jest właściwa chrześcijaństwu. W spór zaangażował się nawet cesarz Tyberiusz II Konstantyn. Ostatecznie patriarcha Konstantynopola przyznał rację Grzegorzowi^[17].

Grzegorz I podzielał naukę o ogniu oczyszczającym^[18] czyli czyśćcu jako stanie duszy, w którym zmarli nie zasługujący na potępienie oczekują zbawienia. Doktryna ta została przyjęta przez Kościół. W czasie reformacji potwierdził ją Sobór trydencki^[19] i jest obowiązująca w katolicyzmie do czasów obecnych^[20].

Rozwijał również naukę Ewagriusza z Pontu, a później Jana Kasjana o grzechach głównych.

Relikwie

Grzegorz pochowany został na wzgórzu watykańskim. Jego grób, który znajduje się w watykańskiej bazylice św. Piotra, ozdabia inskrypcja w której nazwany jest Konsulem Boga (Consul Dei)^[24].

Patronat

Ze względu na swój osobisty stosunek do chrystianizacji Wysp Brytyjskich św. Grzegorz jest patronem Anglii.

Poza tym jako doktor Kościoła patronuje uczniom, studentom i nauczycielom.

Jako twórca chorału patronuje chórom szkolnym, muzykom i piosenkarzom.

Dzień obchodów

• 12 marca (dzienna rocznica śmierci) – Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce, Kościół Episkopalny w Stanach Zjednoczonych, Reformowany Kościół Katolicki w Polsce
• 12/25 marca^{[uwaga 1][25]}, tj. 25 marca według kalendarza gregoriańskiego – Kościoły wschodnie, Cerkiew prawosławna
• 3 września (wybór na papieża) – Kościół katolicki, Kościół anglikański. W katolickich diecezjach polskich obchody mają formę wspomnienia obowiązkowego.

Ikonografia

W ikonografii Grzegorz przedstawiany najczęściej jest jako starzec w szatach pontyfikalnych z jednym z któryś atrybutów.

W tradycji zachodniej przedstawiany jest w papieskim stroju liturgicznym i tiarze. Na niektórych wyobrażeniach widzimy go podczas pisania dzieła. Nad księgą lub jego głową unosi się gołębica symbolizująca Ducha Świętego.

Jego atrybutami są: anioł, trzy kwitnące hostie, krzyż pontyfikalny, model kościoła, otwarta księga, parasol – jako oznaka papiestwa, zwinięty zwój.

Najczęściej spotykana kompozycja przedstawia Grzegorza piszącego, nad którym unosi się gołąb.