Pancernik obrony wybrzeża (pancernik przybrzeżny) – historyczna klasa średnich lub dużych opancerzonych okrętów artyleryjskich przeznaczonych do obrony wybrzeża. Pancerniki przybrzeżne były większe od kanonierek pancernych, natomiast mniejsze od pancerników; mimo nazwy, nie są one zaliczane ani do pancerników, ani okrętów liniowych.
Historia i opis klasy
Klasa pancerników przybrzeżnych powstała w latach 70. XIX wieku. Wykształciła się z jednej strony z monitorów a z drugiej z kanonierek pancernych. Były to silne okręty o małym zanurzeniu, służące do ochrony własnych wybrzeży przed okrętami wroga. Były one tańsze od konwencjonalnych pełnomorskich pancerników, ale o znacznie mniejszej sile. Z drugiej strony, ich nieco mniejsze od pancerników zanurzenie umożliwiało im operowanie w szkierach i fiordach – dlatego klasa ta była szczególnie popularna w marynarkach krajów skandynawskich. Głównie budowano je pod koniec XIX wieku oraz w pierwszej dekadzie XX wieku. Najwięcej jednostek tej klasy – 15 – posiadała Szwecja. Po kilka jednostek miały: Dania, Norwegia (4), Finlandia (2), a ponadto: Holandia (z przeznaczeniem do obrony swoich kolonii w Indonezji), Niemcy (8 typu Siegfried) i Rosja (3 typu Admirał Sieniawin, użyte w bitwie pod Cuszimą, daleko od zakładanego obszaru operacyjnego).
Układ konstrukcyjny pancerników przybrzeżnych był podobny do pancerników generacji przeddrednotów, lecz były one mniejsze i słabsze. Wyporność pancerników przybrzeżnych wynosiła od 3000 do 5000 ton, jedynie kilka jednostek było większych – do 7000 ton. Uzbrojenie stanowiły z reguły 2, a w późniejszych konstrukcjach 4, działa kalibru od 203 do 280 mm, umieszczone w jednej lub dwóch wieżach, na dziobie i rufie oraz kilka dział mniejszych kalibrów, w tym 120-150 mm. Okręty tej klasy były opancerzone - grubość pancerza nie przekraczała zwykle 100-200 mm na pasie burtowym, wieżach artylerii i wieży dowodzenia, słabiej opancerzony był pokład. Prędkość nie przekraczała zwykle 17 węzłów. Szybsze były jedynie 3 szwedzkie pancerniki typu Sverige z 1916, które były przy tym najsilniejszymi jednostkami tej klasy (wyporność – 7100 ton, uzbrojenie główne – 4 działa 280 mm, prędkość – 23 w.). Zanurzenie okrętów tej klasy nie przekraczało z reguły 6 m.
Podczas I wojny światowej pancerniki przybrzeżne straciły na znaczeniu, zyskując wrogów takich jak okręty torpedowe a następnie lotnictwo. Po wojnie generalnie zaprzestano budowy okrętów tej klasy – oprócz wykończenia już rozpoczętych, powstały jedynie 2 fińskie niewielkie pancerniki typu Väinämöinen (4000 ton, 4 działa 254 mm) i 2 tajlandzkie małe okręty typu Dhonburi, silnie uzbrojone w 4 działa 203 mm, lecz o pośredniej wielkości między kanonierką a pancernikiem przybrzeżnym (2200 ton).
Oprócz omówionych wyżej specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, wiele państw (np. Japonia) do takiej roli przeznaczało stare okręty innych klas (głównie pancerniki – przeddrednoty i krążowniki pancerne). Okręty te różniły się charakterystykami od specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, będąc z reguły większe i silniejsze.
Duża część pancerników obrony wybrzeża była jeszcze w służbie na początku II wojny światowej, aczkolwiek większość ich pochodziła z przełomu wieków. Działania wojenne II wojny wykazały niewielką przydatność okrętów tego typu, a zwłaszcza ich wrażliwość na wybuchy podwodne – norweskie „Norge” i „Eidsvold” zostały błyskawicznie zatopione torpedami niszczycieli niemieckich pod Narwikiem, a fiński „Ilmarinen” równie szybko zatonął na minie. Tajlandzki okręt brał udział w bitwie pod Ko Chang, gdzie został pokonany przez francuski krążownik lekki. Ostatecznie klasa ta zanikła po II wojnie światowej, zastąpiona w zadaniach obrony wybrzeża przez kutry torpedowe i kutry rakietowe.
Przykładowe charakterystyki
| Nazwa (typ) | Państwo / rok wejścia do służby |
wyporność normalna (standardowa) /pełna, t. |
długość x szerokość x zanurzenie, m. |
liczba i kaliber dział artylerii głównej i średniej |
pancerz (maksymalny) | prędkość |
|---|---|---|---|---|---|---|
| "Helgoland" | Dania 1879 | 5480 / | 79,1 / 18 / 5,9 | 1×305 mm, 4×260 mm, 5×120 mm | burty 305 mm, barbeta 254 mm | 13,75 w[1][2] |
| "Iver Hvitfeldt" | Dania 1886 (wod.) | 3392 | 74 mp / 15,1 / 5,6 | 2×260 mm, 4×120 mm | burty 290 mm, barbety 215 mm | 15 w[1] |
| "Siegfried" | Niemcy 1890 | 3691 | 79 / 14,9 / 5,7 | 3×240 mm, 8×88 mm | burty 240 mm, wieże 203 mm | 14,5 w[1] |
| "Admirał Sieniawin" | Rosja 1896 | 4971 | 87,3 / 15,8 / 5,9 | 4×254 mm, 4×120 mm | burty 254 mm, wieże 203 mm | 16 w[1] |
| "Herluf Trolle" | Dania 1899 (wod.) | 3494 / 3785 | 87,4 / 15,7 / 5 | 2×240 mm, 4×150 mm | burty 195 mm, wieże 195 mm | 15,5 w[3] |
| "Norge" | Norwegia 1901 | 3645 / 4166 | 94,6 / 15,4 / 5,4 | 2×210 mm, 6×150 mm | burty 152 mm, wieże 203 mm | 16,5 w[3] |
| "Aran" | Szwecja 1902 | 3300 / 3735 | 89,7 / 15 / 5,3 | 2×210 mm, 6×152 mm | burty 175 mm, wieże 180 mm | 16,5 w[3] |
| "De Zeven Provinciën" | Holandia 1910 | 5644 / 6510 | 101,5 / 17,7 / 6,15 | 2x283 mm, 4x150 mm | burty 150 mm, wieże 250 mm | 16 w[4] |
| "Sverige" | Szwecja 1917 | 6970 / 7800 | 121,6 / 18,6 / 6,8 | 4×283 mm, 6×152 mm | burty 200 mm, wieże 200 mm | 23 w[3] |
| "Niels Juel" | Dania 1923 | 3800 / 4320 | 90 / 16,3 / 5 | 10×150 mm (po ukończeniu) | burty 195 mm | 16 w[3] |
| "Väinämöinen" | Finlandia 1932 | 3900 (std.) | 93 mp / 16,9 / 4,5 | 4×254 mm, 8×105 mm plot | burty 55 mm, wieże 100 mm | 15 w[3] |
Przypisy
- 1 2 3 4 (ang.) Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene Kolesnik, Conway's All The World's Fighting Ships 1880-1905. Annapolis, 1979, ISBN 978-0-85177-133-5
- ↑ Nikołaj Mitiuckow. Duńskie pancerniki. Część I. „Okręty Wojenne”. Nr 5/2014. XXI (127), s. 11-12, wrzesień – październik 2014.
- 1 2 3 4 5 6 (ros.) A.W. Daszjan: Korabli Wtoroj mirowoj wojny – WMS Polszy i stran Skandinawii (Danii, Norwiegii, Szwiecyi i Finlandii), Morskaja Kollekcja nr 3/2005
- ↑ S.W. Patjanin, M.S. Barabanow, Korabli Wtoroj mirowoj wojny: WMS Niderlandow i małych stran Zapadnoj Jewropy, Morskaja Kampania 2/2006
Literatura
- (ros.) G. Smirnow, W. Smirnow, Ot monitorow k bronienoscam bieriegowoj oborony (От мониторов к броненосцам береговой обороны) w: Modelist-Konstruktor nr 3/84
- (ros.) G. Smirnow, W. Smirnow, Skandinawskie bronienoscy (Скандинавские броненосцы) w: Modelist-Konstruktor nr 11/84