Początki

Nazwa Niezależne Zrzeszenie Studentów została ustalona na spotkaniu 60 grup założycielskich z uczelni w całej Polsce, które spotkały się w dniach 18–19 września 1980 na Politechnice Warszawskiej. Wybrano tę nazwę w demokratycznym głosowaniu. Odpadły propozycje: Solidarność Zrzeszenia Studentów Polskich i Niezależne Zrzeszenie Studentów Polskich. Ustalono również, że Warszawa będzie siedzibą NZS, przyjęto statut i wybrano Ogólnopolski Komitet Założycielski w składzie m.in.: Mirosław Augustyn, Piotr Bikont, Wojciech Bogaczyk, Stefan Cieśla, Jacek Czaputowicz, Teodor Klincewicz, Barbara Kozłowska, Maciej Kuroń, Krzysztof Osiński, Leszek Przysiężny, Marek Sadowski^[2].

NZS w roku 1980 było w pewnym sensie studenckim odpowiednikiem „Solidarności” i skupiało młodych ludzi chcących niezależnej od władz państwowych organizacji studenckiej, a ponadto demokratyzacji życia akademickiego, przestrzegania podstawowych swobód politycznych w kraju oraz praw człowieka, szanowania polskich tradycji niepodległościowych i patriotycznych.

Przez długi czas władze PRL zwlekały z rejestracją NZS-u. Dopiero w wyniku strajków studenckich, szczególnie w Łodzi, gdzie podpisano tzw. Porozumienie Łódzkie po najdłuższym w Europie studenckim strajku okupacyjnym, ówczesny rząd komunistyczny zgodził się na rejestrację Zrzeszenia, która nastąpiła 17 lutego 1981. Pierwszym szefem NZS-u został Jarosław Guzy.

Organizacja, obok działań typowo prostudenckich, związanych między innymi z postulatami reformy szkolnictwa wyższego, zajmowała się także wspieraniem działań „Solidarności” w wymiarze politycznym.

1982–1987

Po wprowadzeniu stanu wojennego NZS zostało zdelegalizowane, a wielu jego działaczy aresztowanych. W kilku ośrodkach akademickich NZS prowadziło jednak działalność podziemną. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku NZS nawiązało współpracę ze swoim młodzieżowym odpowiednikiem, Federacją Młodzieży Walczącej. Powstała w 1984 w Warszawie FMW zrzeszała przede wszystkim młodzież szkół średnich, młodych robotników i studentów.

Działacze NZS podjęli także działania w obronie praw studentów i całych uczelni, na forum samorządów studenckich. W maju 1982 została przegłosowana przez Sejm PRL nowa ustawa o szkolnictwie wyższym, która nie dawała prawa do strajku, ale dawała prawo do wyboru m.in. rektorów i dziekanów uczelni, co zostało wykorzystane przez środowiska opozycyjne na wielu uczelniach.

Odrodzenie NZS 1988–1989

Rzeczywiste odrodzenie NZS nastąpiło w maju 1988 roku, kiedy to na fali protestów robotniczych odbyły się pierwsze, bardziej masowe – solidarnościowe działania studentów. Ich przejawem, oprócz szeregu wieców, strajków i innych wystąpień, było zorganizowanie Zjazdu NZS, który odbył się w Gdańsku, w Kościele Św. Bartłomieja, gromadząc przedstawicieli NZS wszystkich najważniejszych ośrodków akademickich. Powstały wówczas struktury NZS, Zarząd Zrzeszenia wraz z Prezydium. Stopniowo, w całym kraju konstytuowały się tzw. Komitety Rejestracyjne NZS, tworzone były uczelniane i wydziałowe komisje (co istotne, oficjalnie podawane były już personalia członków tych gremiów), a studenci masowo podpisywali deklaracje członkowskie. W tym okresie, oprócz budowania struktur, NZS angażował się w tworzenie (czy raczej zmieniał oblicze) Samorządów Studenckich (poprzez coraz bardziej otwarte działania), a także prowadził działania nie tyle polityczne, co scalające środowiska studenckie w różnych aspektach (np. wspólne spotkania opłatkowe, wydarzenia kulturalne, happeningi itp.). W celu zarejestrowania Zrzeszenia powołano Komitet Rejestracyjny. Gremium to zostało w całości zatrzymane przez SB na 48 godzin podczas próby podpisania dokumentów rejestracyjnych w jednym z warszawskich mieszkań (ok. 23 osoby). O rejestracji NZS miał zadecydować powołany przez Biuro Polityczne KC PZPR specjalny zespół w składzie: Marian Orzechowski, Leszek Miller, Aleksander Kwaśniewski oraz przewodniczący socjalistycznych związków młodzieży i przedstawiciele MEN. Zespół próbował wykorzystać sprawę rejestracji NZS do wewnętrznego skłócenia i osłabienia Zrzeszenia. W tym celu proponował oddzielną rejestrację poszczególnych organizacji uczelnianych NZS o zróżnicowanych statutach. Kierownictwo NZS trafnie rozpoznało jednak zamierzenia władz komunistycznych i wytrwało przy postulacie rejestracji NZS jako jednolitej organizacji w skali kraju^[3].

Podczas obrad Okrągłego Stołu ustalono kształt nowego prawa o stowarzyszeniach, które nie przewidywało wbrew oczekiwaniom NZS prawa do strajku. Tymczasem stowarzyszenie takie prawo zapisało w swoim statucie. W konsekwencji odmówiono mu rejestracji. W maju 1989 Komisja Krajowa NZS podjęła w związku z tym decyzję o rozpoczęciu akcji strajkowej na polskich uczelniach. Poszerzona o przedstawicieli strajkujących uczelni przekształciła się w Ogólnopolski Komitet Strajkowy w składzie: Tomasz Ziemiński, Mariusz Kamiński, Przemysław Gosiewski, P. Nycz, W. Kiliński, Sławomir Skrzypek, R. Kosiorek, Grzegorz Schetyna, B. Pichur, Artur Olszewski, Igor Wójcik, P. Janiszewski, A. Jasionowski, K. Zemler, R. Bitner, A. Szczepkowski i P. Swaczyna. Większość uczelni zorganizowało strajki okupacyjne.

Po roku 1989

22 września 1989 roku NZS został ponownie zalegalizowany przez Sąd Najwyższy w Warszawie. Stopniowo zmieniał też profil swojej działalności, zdecydowanie ograniczając inicjatywy polityczne na rzecz reprezentowania interesów studentów oraz realizowania przedsięwzięć kulturalno-rozrywkowych, stając się tym samym organizacją o typowo studenckim charakterze. Nawiązując do swoich historycznych korzeni, NZS angażowało się w poparcie demokratycznych przemian podczas pomarańczowej rewolucji na Ukrainie, współpracuje także z opozycyjnymi wobec reżimu Alaksandra Łukaszenki organizacjami białoruskimi.

Przez NZS w ciągu ponad 30 lat jego działalności przewinęło się ponad 190 tysięcy osób^[2]. Dziś bardzo wielu z nich to osoby z pierwszych stron gazet: politycy, dziennikarze, ludzie biznesu i kultury.

Obecnie NZS realizuje szereg projektów ogólnopolskich, w tym akcje zbiórki krwi Wampiriada, ogólnopolski program edukacyjny Drogowskazy Kariery, Ogólnopolski Konkurs Fotografii Studenckiej OKFS (Pstrykaliada), konkurs na najlepszego studenta Studencki Nobel, cykl warsztatów Twoje Prawa w Pracy oraz szereg akcji regionalnych.