Mansowie (dawniej „Wogułowie”, w staroruskich kronikach „Jugrowie”, nazwa własna Mańś lub Moańś) – naród ugrofiński zamieszkujący zachodnią Syberię pomiędzy Uralem a rzeką Ob. Posługują się językiem mansyjskim, należącym do języków ugryjskich, oraz – coraz częściej – językiem rosyjskim.
Liczebność
Według danych z 2002 r. Federację Rosyjską zamieszkiwało 11 432 Mansów, głównie w Chanty-Mansyjskim Okręgu Autonomicznym (9894 osób) oraz w pozostałej części obwodu tiumeńskiego (667 osób), a także w obwodzie swierdłowskim (259 osób). 11 Mansów zamieszkuje Republikę Komi.
W Chanty-Mansyjskim Okręgu Autonomicznym, będącym w założeniu jednostką podziału terytorialnego, w którym Mansowie posiadają autonomię i od których wziął on swą nazwę, Mansowie stanowią ok. 0,67% populacji.
Historia
Nazwa Manś (Moańś) w języku mansyjskim oznacza „człowiek”.
Naród wykształcił się w rezultacie zmieszania się miejscowych, neolitycznych plemion uralskich z napływowymi plemionami uralskimi, które w II–I tys. p.n.e. przez stepy i lasostepy zachodniej Syberii i Kazachstanu przybyły do północno-wschodniego skrawka Europy (świadomość owego dwuskładnikowego pochodzenia narodu zachowana została w tradycji podziału Mansów na dwie grupy: Por i Moś).
Pierwotnie Mansowie zamieszkiwali tereny położone na zachód od obecnie zasiedlanych ziem, w górach Uralu i po ich zachodniej, europejskiej stronie, jednak w XI–XIV w. z obszarów tych wyparli ich Komiacy oraz Rosjanie. Pierwsze kontakty z cywilizacją europejską Mansowie nawiązali za pośrednictwem ruskim (nowogrodzkim) w XI w. W staroruskich kronikach Mansowie nazywani są mianem Jugrowie, która to nazwa została przez Nowogrodzian zapożyczona od Komiaków, określających Mansów mianem Jögra. (Tą samą nazwą określani byli także spokrewnieni z Mansami Chantowie, zamieszkujący bardziej na wschód).
W XVI w. tereny obecnie zamieszkane przez Mansów zostały przyłączone do Rosji. Kolonizacja rosyjska sprawiła, iż już w XVII w. Mansowie stali się mniejszością na zajmowanych terenach.
Po utworzeniu Związku Radzieckiego Mansowie, wspólnie z pokrewnymi kulturalnie i językowo Chantami otrzymali niewielką autonomię w ramach utworzonego 10 grudnia 1930 Ostjako-Wogulskiego Okręgu Autonomicznego (w 1940 r. przemianowanego na Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny). Autonomia ta istnieje do dziś.
Religia
Do XVIII w. Mansowie wyznawali szamanizm, następnie lud ten formalnie został schrystianizowany, jednak liczne przeżytki poprzedniej religii przetrwały do dziś. Po okresie walki z rodzimymi wierzeniami w XIX w., a następnie po walce z wszelkimi przejawami religii w Związku Radzieckim, większość Mansów wyznaje prawosławie, zaś niektórzy wracają do tradycyjnych, rodzimych wierzeń. Nawet wśród prawosławnych istnieją silne tradycje nawiązujące do starej religii: żywy jest kult duchów opiekuńczych i przodków, istnieje kult niedźwiedzia.
Kultura
W obrębie narodu Mansów istnieją dwie grupy ludzi: Por i Moś. Różnią je obyczaje i tradycyjnie wywodzone pochodzenie. Por uważani są za potomków autochtonicznych ludów łowiecko-rybackich, zaś Moś – za potomków napływowych, koczowniczych Ugrów. W wersji bardziej zmitologizowanej przodkiem Por był niedźwiedź, zaś Moś – kobieta Kałtasz, przedstawiana w postaci rysia, zajęczycy lub motyla.
Charakterystyczną cechą Mansów jest egzogamia. Mężczyźni z grupy Por mogą zawierać związki małżeńskie tylko z kobietami z grupy Moś, zaś mężczyźni z grupy Moś – z kobietami z grupy Por.
Mansowie posiadają bogaty folklor i mitologię; zaliczani są do rdzennych ludów Syberii; podobnie jak w przypadku innych ludów z tej grupy rodzime tradycje są zagrożone poprzez wypieranie ich przez kulturę zachodnią, głównie rosyjską.
Dla ochrony mansyjskiego dziedzictwa kulturowego powołanych zostało kilka fundacji, jednak proces zaniku tradycji narodowych postępuje i jest związany z rozwojem gospodarczym i procesami urbanizacyjnymi.
Tradycyjne domy Mansów dzielą się na stałe i sezonowe – zakładane w miejscach pobytu przez myśliwych i hodowców reniferów, w okresie wiosenno-jesiennym.
Język
Język mansyjski (dawniej język wogulski), zaliczany do grupy ugryjskiej w uralskiej rodzinie językowej, jest językiem zagrożonym wymarciem, wypieranym przez rosyjski; spośród ok. 10 000 Mansów ojczystym językiem posługuje się tylko ok. 3000 osób zamieszkujących głównie małe ośrodki osadnicze; w większych Mansowie posługują się rosyjskim. Badaniem języka mansyjskiego zajmowali się uczeni węgierscy i fińscy, którzy wyodrębnili w nim cztery podstawowe dialekty. Najwięcej mówiących używa dialektu północnego, dialekt południowy praktycznie wymarł. Od XX wieku język mansyjski posiada skromną literaturę zapisywaną początkowo alfabetem łacińskim, a od 1937 r. – cyrylicą.
Gospodarka
Tradycyjne zajęcia Mansów to: myślistwo, rybołówstwo i hodowla reniferów (przejęta od plemion samojedzkich w XIV w.), a od XVIII w. także uprawa roli i chów bydła.
W okresie ZSRR działalność gospodarcza w tych dziedzinach odbywała się w obrębie kołchozów.