Zamek Książ
Furstenberg, Fürstenstein
Symbol zabytku nr rej. A/4627/481 z 25.02.1958 i 31.12.1998
Ilustracja
Widok na elewację południową zamku (2016)
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Miejscowość

Wałbrzych
(dzielnica Książ)

Adres

ul. Piastów Śląskich 1

Typ budynku

zamek, kompleks zamkowy

Styl architektoniczny

eklektyzm, gotyk, barok, neorenesans

Inwestor

Bolko I Surowy

Kondygnacje

7

Powierzchnia użytkowa

16 822 m²

Rozpoczęcie budowy

1288–1292

Ukończenie budowy

ok. XIII–XIV w.

Ważniejsze przebudowy

1705–1772,
1907–1938

Pierwszy właściciel

Bolko I Surowy

Obecny właściciel

Wałbrzych (gmina)

Plan budynku
Plan budynku
Położenie na mapie Wałbrzycha
Mapa konturowa Wałbrzycha, blisko górnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Zamek Książ”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek Książ”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zamek Książ”
Ziemia50°50′31,90″N 16°17′29,64″E/50,842194 16,291567
Strona internetowa

Książ (niem. pierwotnie Vorstinburg, potem Fürstenstein[1], a w latach 1945–1947 „Książno”[2]) – zabytkowy zamek[3] w kompleksie zamkowym, zlokalizowany w wałbrzyskiej dzielnicy Książ na Pogórzu Wałbrzyskim, będący częścią Książańskiego Parku Krajobrazowego[4]. Jest trzecim co do wielkości zamkiem w Polsce (po Zamku w Malborku i Zamku Królewskim na Wawelu)[5]. Znajduje się na Szlaku Zamków Piastowskich.

Budowla posiada ponad 400 pomieszczeń (wraz z zabudowaniami gospodarczymi ok. 600)[6], jej powierzchnia od parteru do 4 piętra liczy 10 062 m², natomiast 5 kondygnacja ma 894 m². Łącznie jest to około 11 tys. m² (bez wliczania powierzchni piwnic zamkowych). Wraz z kilkunastoma budowlami znajdującymi się przy samym zamku, do administracji Książa należy 16 822 m² powierzchni użytkowej[7].

Historia

Legenda

Według legend odnoszących się do dziejów piastowskich na zamku Książ, pierwszą warownię miał w tym miejscu wznieść w połowie X wieku rycerz o imieniu Funkenstein. Jeszcze jako młody chłopak w 933 roku miał on podarować księciu saksońskiemu, Henrykowi I Ptasznikowi, worek wykopanego w lesie węgla, sytuacja miała ucieszyć władcę do tego stopnia, że w nagrodę nadał mu godność szlachecką wraz z przydomkiem Tego Który Przynosi Kamienie Dające Iskry. Nakazał mu również powrócić na Śląsk, odnaleźć dogodne miejsce i zbudować w jego sąsiedztwie obronny gród, aby z jego pomocą strzec odtąd czarnego skarbu[8].

1288–1293

W źródłach historycznych, Książ po raz pierwszy pojawia się 25 lutego 1293 r. jako element tytulatury księcia Bolka I (Bolko dei gratia dux Slesie et dominus de Wrstenberc[uwaga 1]), zamek mógł być wzniesionego od podstaw, lub w wyniku modernizacji istniejącego już obiektu. Nastąpić to musiało po 1291 r., gdyż na początku tego roku Bolko I tytułował się jeszcze panem Lwówka, a nie Książa[uwaga 2][9].

Niektóre źródła podają informację, że budowa zamku Książ trwała w latach 1288–1292[10], na miejscu dawnego grodu drewnianego zniszczonego w 1263 roku przez Przemysła Ottokara II[11].

Nowo wybudowana budowla, zwana na początku „Książęcą Górą”, miała wyróżniać się spośród innych tego rodzaju budowli, nie tylko dogodnym położeniem pod względem wojennym, ale i malowniczą lokalizacją w sercu lasów. Obiekt uważano wówczas za „klucz do Śląska”, o bardzo ważnym znaczeniu strategicznym[10].

Wspomniany wcześniej tytuł dominus Wrstenberc, zachowali też następcy Bolka I[10], a jego syn Bernard Świdnicki włączył zamek do systemu obronnego granic księstwa[8][uwaga 3].

1337–1392

Alternatywny wygląd Bolka II.

Najstarszy znany dokument dotyczący bezpośrednio zamku Książ pochodzi z 1337 r., jest w nim mowa o pastwiskach należących do Świebodzic we wsi Pełcznica, znajdujących się nieopodal zamku Furstenberg (versus castrum Furstenberg)[12].

Dawniej władcy mieli zwyczaj przekazywania w dzierżawę różnych zamków i posiadłości rodom rycerskim[12], tak też na terenach do nich należących w różnych zamkach zasiadali burgrabiowie (zarządcy zamku królewskiego). Fürstenberg został ponownie odnotowany, w 1355 roku w zapisie rocznikarskim. Była w nim zawarta informacja dotycząca poskromienia przez Bolka II jego zbuntowanych wasalów i przejęcia ich zamków; Książ, Cisy, Czarny Bór i Konradów, leżących w okolicach dzisiejszego Wałbrzycha. Miało bowiem dojść do buntu rycerskiego skierowanego przeciwko Bolkowi II, jednakże jego tło, jak i motywy akcji księcia nie są całkowicie jasne, choć niektórzy historycy twierdzą, iż miało to związek z układem sukcesyjnym zawartym przez niego z królem Czech[13]. Twierdza Książ została wówczas odbita z rąk jego burgrabiego, Kekelona von Czirn[9].

Kekelon po raz pierwszy jest wymieniony w źródłach historycznych z 1341 roku, z tych źródeł pochodzi informacja o pełnionym przez niego stanowisku burgrabiego na Książu[14]. Był rycerzem, który w świetle wcześniejszych dokumentów jawił się jako jedna z najznaczniejszych postaci w księstwie i zaufana osoba Bolka II[9].

Po odzyskaniu przez Bolka II zamku, powołany został kolejny burgrabia w osobie Bernarda von Zedlitz. W funkcji tej widoczny był między 1356 a 1371 r., najczęściej jako świadek w dokumentach Bolka II wystawianych w Świebodzicach. Był nazywany tytułem vom Furstinstein (z Książa)[uwaga 4] jeszcze w 1392 r., choć już po 1371 roku prawdopodobnie przestał sprawować swoją funkcję[9].

Na mocy wspomnianego wcześniej układu sukcesyjnego, po bezpotomnej śmierci Bolka II, w 1368 roku dobra ksiąskie przeszły pod panowanie władcy Czech, Karola IV Luksemburskiego, z zastrzeżeniem dożywotniego władania majątkiem przez wdowę po Bolku II – Agnieszkę Habsburg[8]. Bolko II przed śmiercią zdołał w znacznym stopniu rozbudować zamek[15].

Przed 1386 r., na burgrabiego został wytypowany Piotr z Prochowic (niem. Peter von Parchwitz), mąż Elżbiety z Prochowic (niem. Ilse von Parchwitz)[uwaga 5]. Niedługo później miało dojść do sprzedaży zamku. Z aktu transakcji wynika, że obiekt wraz z przyległościami, miał przejść na rzecz starosty czeskiego, Benesza z Choustnik (niem. Bechnisch von Chussingk[14], cz. Beneš de Huznich[16]), a oprócz warowni książańskiej, dobra te obejmowały m.in. miasteczko Świebodzice oraz wsie; Pełcznicę i Ciernie[9]. Akt sprzedaży został spisany 1 stycznia 1386 roku przez Agnieszkę Habsburg, z jego treści wynika, że[14]:

Pani Ilse (Elżbieta) von Parchwitz, żona Petera von Parchwitz, zrzeka się jakichkolwiek praw do zamku Książ wraz z miastem Świebodzice, na rzecz pana Bechnischa von Chussingka, jego spadkobierców.

Elżbieta von Parchwitz, budzi wśród współczesnych historyków wiele kontrowersji. Niektórzy z nich uważają ją za córkę Bolka II i Agnieszki[14].

W 1388 r. ów Benesz zaokrąglił swe dobra wokół Książa, kupując czynsze z sołectwa w Pełcznicy od wspomnianego wyżej Bernarda von Zedlitz, które ten ostatni najpewniej nabył jeszcze w okresie sprawowania urzędu tutejszego burgrabiego. Pod rządami Benesza von Choustnik pojawił się w Książu urząd burgrabiego starościńskiego, który sprawował Mikołaj von Gerhardsdorf odnotowany w 1387 roku[uwaga 6]. W 1389 roku Benesz wziął pożyczkę od Jana von Cziras (Jan z Sieradza), dla której zabezpieczeniem był m.in. zamek Książ[uwaga 7][17][18].

W 1392 roku budowla przeszła we władanie króla czeskiego, Wacława IV Luksemburskiego z powodu śmierci Agnieszki[19]. Wacław uczynił z zamku siedzibę starostów[15].

1410–1482

W 1410 r. pierwszym starostą zostaje Jan von Chotienitz (Jan z Chotěmíc), a Książ z dobrami nabywa za sumę 400 kop groszy praskich[9] z rąk Wacława IV[20]. Gdy umiera w 1428 r., majątek dziedziczy jego syn, Janko von Chotienitz (Janko Młodszy), który od 1430 r. miał władać zamkiem wraz z Hermannem von Czettritz (Herman Czettritz)[uwaga 8]. Po śmierci Janka w 1447 r., najstarsza z jego córek wychodzi za mąż za Hermana von Czetritza, wnosząc w wianie książański majątek. Herman umiera w 1454 r., a dobra (bez posiadłości przynależnych zamkowi Grodno w Zagórzu Śląskim) przejmuje syn, Hans von Czettritz[9].

Już w 1463 r. warownie podporządkowuje sobie król Czech, Jerzy z Podiebradów[uwaga 9], który przekazuje ją swemu zaufanemu dowódcy wojskowemu Birce von Nassidel. W 1466 r. Birka odstąpił Książ wraz ze Świebodzicami, Hansowi Schellendorfowi, w ramach zastawu za 5200 guldenów. W trakcie wojny sukcesyjnej o Śląsk, Hans Schellendorf był jednym z najwytrwalszych stronników Jerzego z Podiebradów, a po jego śmierci w 1471 roku wspierał też Władysława Jagiellończyka w walce z królem węgierskim, Maciejem Korwinem i asystującym go Wrocławiem. Zdołał też dwukrotnie obronić zamek przed atakiem wojsk węgierskich w 1475 i 1477 roku. Dopiero kolejne oblężenie z 1482 r., zorganizowane przez stany śląskie i łużyckie oraz wojska węgierskie, złamało opór niepokornego feudała, który ostatecznie został wtrącony do więzienia[9].

Maciej Korwin przekazał zamek staroście Jerzemu von Stein[16], który w trakcie podboju był dowódcą zjednoczonych sił węgierskich i wrocławskich[15]. Jerzy jako pierwszy przyczynił się do zmiany charakteru zamku z twierdzy, zamieniając większość pomieszczeń obronnych na mieszkalne. W tym okresie powstaje południowa część obiektu zwana odtąd Skrzydłem Macieja (na cześć władcy)[10].

1484–1599

Od 1484 do 1497 r. starostą Książa był Fryderyk von Hohberg[uwaga 10]. W 1497 r. Władysław II Jagiellończyk[uwaga 11], wydzierżawia dobra książańskie (2 miasta, 5 zamków i 17 wsi) za 10 tys. groszy praskich swemu kanclerzowi, Janowi von Schellenbergowi. W 1503 roku jego syn Jerzy von Schellenberg zamienił dobra Książ na dobra głubczyckie z Piotrem Haugwitzem[9]. Ten ostatni 11 czerwca 1509 roku sprzedaje Książ i sąsiadujące z nim dobra za nieznaną kwotę rycerzowi, Kunzowi von Hohbergowi (rodzina Hohberg w 1714 roku zmieniła nazwisko na Hochberg[21])[9][10]. To właśnie jego ród w największym stopniu wpływa na historię Książa (obiekt pozostaje w ich rękach aż do jego konfiskaty przez nazistów w 1941 r.). Dzięki tej możnej śląskiej familii zamek przechodził liczne „metamorfozy”[10].

W latach 1548–1555 Hochbergowie dokonali pierwszej dużej przebudowy nadając zamkowi styl renesansowy, równocześnie znacząco rozszerzyli swoją posiadłość, która w 1599 obejmowała 31 wsi i miasta Boguszów, Mieroszów i Świebodzice[22].

1605–1688

5 kwietnia 1605 r., Konrad III von Hochberg otrzymuje od cesarza Rudolfa II dziedziczne prawo do zamku w miejsce dzierżawy. Zamek staje się dziedziczną własnością rodu Hochberg[10], którą władali przez następne 400 lat[23]. W czasie wojny trzydziestoletniej w latach 1618–1648 na zamku Książ przebywał sam Albrecht von Wallenstein[15].

W trakcie tego konfliktu Książ kilkakrotnie ulegał częściowemu zniszczeniu i był plądrowany[24]. Umocnienia zniszczone podczas ataku Szwedów w 1646 roku, przebudowano w 1648 na tarasy ogrodowe w stylu francuskim. W 1688 przebudowano północne skrzydło (tzw. Długi Mur)[22].

1705–1847

Zamek Książ w 1738 roku, rycina rysunku Friedricha Bernharda Wernera

W latach 1705–1732 Konrad Ernest Maximilian von Hochberg zainicjował tzw. pierwszą wielką przebudowę zamku. Budowniczym został Feliks Antoni Hammerschmidt. Usunięto dawne fortyfikacje, powstały nowe pomieszczenia gospodarcze, bramy wjazdowe, tarasy ogrodowe i mała architektura. W tym okresie powstała również biblioteka pałacowa, zbiory przyrodnicze i kolekcje sztuki. Powstało reprezentacyjne skrzydło barokowe, Dziedziniec Honorowy i budynki przedzamcza (oficyny, łaźnia, budynek bramny, posterunek i biblioteka). Na Wzgórzu Topolowym zbudowany zostaje także pawilon letni, który w II połowie XIX wieku staje się rodzinnym mauzoleum Hochbergów[10]. W 1772 utworzono majorat ksiąski[22].

W latach 1789–1833, Jan Henryk VI von Hochberg zagospodarowuje najbliższe otoczenie zamku. Na terenie parku zamkowego wg projektu Christiana Wilhelma Tischbeina powstają różne budynki[10], przebudowane zostały istniejące resztki ruin dawnego zamku tzw. (Starego Książa) i przekształcone na romantyczne ruiny dla księcia Hansa Heinricha IV Hochberga[25].

W 1844 r., powstała też słynna stajnia i masztalarnia (Po wojnie przejęło ją polskie Ministerstwo Rolnictwa, obecnie prowadzona jest tam jednostka hodowli koni, grupująca ogiery głównie rasy śląskiej[26]). W roku 1847, do dóbr dołączono księstwo pszczyńskie[22].

1856–1938

Zamek Książ w 1920 roku

W 1856 roku, panem na Książu zostaje Jan Henryk XI von Hochberg, hrabia von Hochberg i książę von Pleß – w ostatnich latach swojego życia nawet Herzog von Pleß. Tytuł arcyksięcia był najwyższym tytułem książęcym, jaki mogła otrzymać osoba spoza rodziny panującej[10].

Projekty i przemiany jakie wprowadził Jan Henryk XI trudno dzisiaj wyliczyć. Warto wspomnieć choćby o: zakładaniu dróg, parków i lasów; stworzeniu bezpłatnej szkoły kucharskiej dla córek pracowników zatrudnionych w wałbrzyskich kopalniach; zorganizowaniu kształcenia wieczorowego dla młodych robotników; wspieraniu parafii, bez względu na wyznanie oraz kas pogrzebowych, szpitalnych, wdowich, rentowych i emerytalnych. Rodzina Hochbergów była mocno zaangażowana w pomoc najuboższym – w końcu XIX wieku członkowie rodu wydawali na cele socjalne rocznie 60 000 marek[10].

Reformy przeprowadzone przez Jana Henryka XI stały się podwalinami reformy socjalnej Otto von Bismarcka[10].

8 grudnia 1891, Jan Henryk XV Hochberg, syn Jana Henryka XI, żeni się w Londynie z Marią Teresą Cornwallis West, znaną dzisiaj jako Księżna Daisy. Błogosławieństwa młodej parze osobiście udzieliła sama Królowa Wiktoria. Księżna Daisy stała się jedną z najbardziej znanych postaci Zamku Książ swoje przemyślenia spisała w pamiętniku „Lepiej przemilczeć” wydanym w języku polskim[10].

W latach 1909–1923 książę Jan Henryk XV Hochberg dokonał tzw. drugą wielką przebudowę zamku, m.in. dobudował nowe skrzydło i zmodernizował tarasy z fontannami[24]. Powstała również eklektyczna fasada z dwoma cylindrycznymi wieżami i wieża główna o wysokości 47 metrów[22], zwieńczona kulistym hełmem z latarnią. Przed I wojną światową wybudowano także palmiarnię w Lubiechowie i urządzono ogród japoński[24].

1939–1946

Podziemia Książa, 28 września 2019 r.

W 1939 r. władze III Rzeszy przejęły zamek, ostatnią z rodziny Hochbergów na zamku była Maria Hochberg von Pless, zmuszona w 1940 do opuszczenia Książa. Od 1941 r., organizacja Todt przystąpiła do przekształcania zamku w jedną z kwater Adolfa Hitlera. Na potrzeby prowadzonych przez więźniów prac stworzono tu filię obozu koncentracyjnego, Groß-Rosen. Podczas prowadzonej przez nazistów przebudowy zniszczono większość zabytkowego wystroju wnętrza. Przed głównym portalem wydrążono szyb windowy głębokości 40 metrów, a pod zamkiem tunele i podziemny schron[27] (podziemia są udostępnione dla turystów od 1 kwietnia 2016[28]). W tym czasie w zamku przechowywano część zbiorów berlińskiej Biblioteki Państwowej. Według niektórych badaczy była to mistyfikacja – w rzeczywistości pod obiektem powstał podziemny kompleks, mający służyć jako fabryka sprzętu wojskowego, depozyt cennych przedmiotów oraz tajnych dokumentów, a także, podobnie jak cała okolica, miejsce badań nad bronią atomową[29], choć historycy mają różne zdania na temat przeznaczenia podziemi pod zamkiem oraz tuneli[10].

Synowie Daisy i Jana Henryka XV walczyli przeciw Hitlerowi: Jan Henryk XVII w armii brytyjskiej, a Aleksander w wojsku polskim. W latach 1945–1946 w zamku stacjonowały wojska radzieckie, które stale dewastowały obiekt. Rozgrabione zostały również zbiory Książańskiej Biblioteki Majorackiej (ponad 64 tys. tomów). Prawdopodobnie większość egzemplarzy została wywieziona na teren ówczesnego ZSRR[10].

1956–1991

W latach 1956–1967 zdewastowany zamek niszczał, plądrowany przez okoliczną ludność. Obiekt był traktowany jako spuścizna niemiecka, przez co budziła zainteresowanie szabrowników. Dopiero w latach 1956–1962, Książ zostaje stopniowo zabezpieczany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z Wrocławia. Uzupełnione zostają ubytki w drzwiach i oknach na zewnątrz, tak by uniemożliwić włamywanie się na teren obiektu. W tym okresie na Dziedzińcu Honorowym znajduje się wykopany jeszcze przez nazistów ogromny szyb windowy, który zostaje zasypany w 1967 roku[10].

Od 1971 w podziemiach znajduje się Dolnośląskie Obserwatorium Geofizyczne, podległe pod Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk[30]. Do 1973 Książ znajdował się na terenie wsi o tej samej nazwie[31], ostatecznie włączonej w granice miasta Wałbrzycha[32]. W 1974 rozpoczęły się kompleksowe prace remontowe sal barokowych prowadzone przez ekipę prof. Zofii Wnuk z Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Zaprojektowane zostały piękne tkaniny w salonach barokowych, które są dzisiaj najbardziej reprezentatywnymi pomieszczeniami Zamku Książ[10].

W 1991 roku właścicielem zamku została gmina Wałbrzych, a budynkiem zarządza Zamek Książ w Wałbrzychu Sp. z o.o.[10]

Od 2005

Z ramienia gminy Wałbrzych w 2005 r., rozpoczął się ogólny remont zamku, doszło do zmiany elewacji zamkowej od strony wschodniej (front), rekonstrukcję Tarasu Północnego oraz udostępnienie go zwiedzającym. Środki unijne pozwoliły na renowację kompleksu pałacowo-parkowego. W 2010 roku zainicjowano montaż elektronicznego systemu przeciwpożarowego, a w 2013 roku, modernizację i przebudowę ulic Piastów Śląskich oraz Jeździeckiej, a także przebudowa i modernizacja III piętra na Centrum Kongresowo-Kulturalne. Przełomowe było również ponowne połączenie wałbrzyskiej Palmiarni i zamku jako kompleksu obiektów, dwa etapy renowacji mauzoleum Hochbergów, uruchomienie nowej iluminacji zamku, kilkuetapowy remont dachu (zmiana z miedzianej blachy na dachówkę ceramiczną), przebudowę przedzamcza (tzw. Taras Widokowy oraz Ogrody Idy)[10].

10 grudnia 2014 około godziny 14:00 we wschodniej części poddasza zamku wybuchł pożar, w wyniku którego spaliła się znaczna część poddasza i dachu. Z oszacowanych strat wynika, że uszkodzone zostało około 500 m² dachu i poddasza. Z zamku ewakuowano turystów i pracowników. Do 13 grudnia 2014 nie był on dostępny dla turystów. W akcji gaśniczej uczestniczyło 37 zastępów straży pożarnej z całego województwa dolnośląskiego. Śledztwo wykazało, że do pożaru przyczynili się pracownik i szef z jednej z wynajętych firm prowadzących na dachu prace remontowe. Przyczyną pożaru miało być nieumiejętne posługiwanie się palnikiem gazowym przez jednego z pracowników na zlecenie szefa firmy, która prowadziła prace remontowe. Wałbrzyska prokuratura postawiła dwóm mężczyznom zarzut nieumyślnego spowodowania pożaru. Mężczyźni przyznali się do winy[33][34]. W kwietniu 2015 zakończono odbudowę zniszczonego w pożarze dachu. Koszt remontu wyniósł 520 tysięcy złotych[35].

W wyniku sprawnie prowadzonej akcji ratowniczo-gaśniczej straty zostały zminimalizowane m.in. udało się uniknąć zalania znajdującej się bezpośrednio pod miejscem powstania pożaru bezcennej sali Maximiliana [10]

Rok 2015 rozpoczęło otwarcie wystawy „Metamorfozy Zamku Książ” współorganizowanej z Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Dawne dzieła Hochbergów powracają do zamku po 70 latach. Udostępnienie ekspozycji zwiedzającym w dniu 11 lipca 2015 r. zostało uznane za najważniejsze wydarzenie w powojennej historii Zamku Książ. Po kilkudziesięciu latach do zamku powróciło bowiem 10 dzieł sztuki z dawnej kolekcji Jana Henryka XV von Hochberga i jego żony Księżnej Daisy. Łącznie w Książu znalazło się aż 38 obrazów związanych z historią obiektu lub fascynacjami dawnych właścicieli tego miejsca. Wszystkie dzieła pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu i zostały wybrane do ozdobienia zamkowych sal[10].

W kwietniu 2015 r. jedna z ksiąg, XVIII-wieczna „Kronika Saksońska” autorstwa Jonanna Christiana Crell, wróciła do Książa. W maju 2015 r. do zamku powróciła także zabytkowa porcelana Carla Tielscha, pochodząca z 1873 roku. Prawdopodobnie była w zamku na początku XX wieku. Ta autentyczna śląska porcelana została stąd wywieziona w powojennej zawierusze i zwrócona przez anonimowych darczyńców[10].

16 października 2018 r., została otwarta „Podziemna Trasa Turystyczna” w tunelach drążonych podczas II wojny światowej[36]. W tym samym roku zamek znalazł się na liście „7 cudów Polski” na 100-lecie Niepodległości Polski[37].


W marcu 2019 roku, w czasie prac remontowych w Sali Krzywej pod lamperiami odkryto polichromie, zamalowane w czasie II wojny światowej przez nazistów[38].

Obecnie zamek corocznie odwiedza ponad 300 000 turystów, w dużej części za sprawą odbywającego się co roku „Festiwalu Kwiatów i Sztuki”, na który w ciągu kilku dni przybywa do 100 tysięcy osób{{odn|budowle.pl}.

Architektura

Zamek zbudowany jest wewnątrz malowniczych lasów, w wąwozie przepływającej w dole rzeki Pełcznicy. Umiejscowiony jest na urwistym skalnym masywie, na wysokości 395 m n.p.m. (ok. 80 m nad dnem doliny)[10]. W jego południowo-wschodniej części usytuowano zamek górny, wzniesiony na planie owalu. Głównym elementem jest czworoboczna wieża, a z młodszą, lecz jeszcze średniowieczną fazą budowy związane jest także powstanie zabudowy wzdłuż obwodu obronnego z soczewkowatym dziedzińcem na dłuższej osi zamku. Na zewnątrz kurtyny południowo-wschodniej wybudowano wówczas również trójkondygnacyjny dom na planie załamanego prostokąta. Od strony stoku wsparty on został przez trzy potężne przypory. Mógł pełnić funkcje reprezentacyjne, choć nie wiadomo czy zachowane w nim sklepienie sieciowe nie jest wynikiem regotycyzacji. W tym czasie mógł już istnieć także budynek kuchni z charakterystycznym kominem butelkowym, dostawiony do południowo-zachodniego odcinka muru obwodowego[39].

Do zamku górnego od południa przylegało przedzamcze o owalnym zarysie. Od strony południowo-wschodniej umieszczono dziedziniec z bramą wjazdową, poprzedzoną wykutą w skale fosą. Za nią leżał zamek dolny z własnymi obwarowaniami. Otoczony był murem zwieńczonym blankami i dodatkowo wzmocniony cylindrycznymi basztami, wysuniętymi przed lico obwodu obronnego[39].

W dzisiejszej barokowo-neorenesansowej bryle zamku ciężko odnaleźć jego średniowieczny, pierwotny wygląd. Najlepiej dostrzegalnym elementem z tego okresu jest wieża główna[39].

Zabytki

Baszta Prochowa, zdjęcie nagrodzone w konkursie Wiki Lubi Zabytki 2022
Baszta Prochowa, zdjęcie nagrodzone w konkursie Wiki Lubi Zabytki 2022

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są:

  • zespół rezydencjonalny:
    • zamek, z końca XIII w., przebudowany w XV–XVII w., w latach 1722–1724[40], w latach 1908–1915
    • dwie oficyny, z lat 1722–1724, 1910
    • budynek bramny, z lat 1718–1719, 1890
    • budynek nr 5, dawny urząd podatkowy, z XIX/XX w.
    • budynek nr 6, dawna pralnia, obecnie hotel „Mariówka”, z XIX/XX w.
    • budynek nr 7, dawny areszt, obecnie hotel, z XIX/XX w.
    • budynek nr 7 a, z bramą gospodarczą wschodnią, z XIX/XX w.
    • dawna kuźnia, z XIX/XX w.
    • mury obronne, oporowe i graniczne, z basztami, bramami, mostami i tarasami, z XVI–XX w.
    • pawilon parkowy, z lat 1732–1734, 1883
    • brama główna, ul. Jeździecka, z lat 1722–1724
    • brama parkowa, ul. Jeździecka, z lat 1722–1724
    • park przy pałacu, z XVIII–XX w.
    • założenie parkowe z budynkami:
      • park romantyczny, z XVIII–XX w.
      • kuźnia, murowano-szachulcowa, ul. Jeździecka 5, z początku XX w.
      • leśniczówka, murowano-szachulcowa, ul. Jeździecka 9, z początku XX w.
      • stodoła, murowano-szachulcowa, ul. Jeździecka, z początku XX w.
    • zespół stadniny koni, z 1824:
      • pięć stajni
      • ujeżdżalnia
      • wozownia
    • zamek Stary Książ, ruina romantyczna, z 1794
    • budynki w zespole zamku Książ → Świebodzice, ul. Wałbrzyska 44–46:
      • domy szwajcarskie: I, II
      • brama wjazdowa na teren zespołu
  • pozostałości pomnika nagrobnego synów Jana Henryka VI von Hochberga (1768–1833) i jego żony Anny Emilii von Anhalt-Kothen-Pless (1770–1830): Jana Henryka VIII (1795–1796) i Jana Henryka IX (1802–1802), autorstwa Christiana Wilhelma Tischbeina na wyspie nieistniejącego Łabędziego Stawu położonego na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego na zachód od zamku, za Pełcznicą[41].

Upamiętnienie

W roku 2021 Narodowy Bank Polski wyemitował monetę okolicznościową o nominale 5 złotych z serii Odkryj Polskę – Zamek Książ w Wałbrzychu[42].

Szlaki turystyczne

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Sformuowanie „dominus de Wrstenberc” z języka łacińskiego na polski oznacza „pana na Książu”.
  2. ↑ W niektórych źródłach można natknąć się więc na wniosek, że z powodu zmiany w jego tytułach, Bolko I przeniósł swą siedzibę z Lwówka do Książa.
  3. ↑ Nie jest pewne, czy Bernard Świdnicki władał zamkiem Książ. Potrzebnych jest więcej źródeł.
  4. ↑ W tym wypadku zauważalna jest zmiana nazwy zamku na Fürstenstein, mimo pozostawienia formy Fürstenberg w tytulaturze książęcej, jak w wypadku dwóch dokumentów książęcych z 1356 i 1360 r. Być może było to konsekwencją wydarzeń z 1355 r. i wiązało się z „translokacją” warowni na drugą stronę wąwozu Pełcznicy w miejsce dzisiejszego Książa. Z drugiej strony, wskazuje na oddzielenie się nazwy konkretnej warowni od terminu dotyczącego szerszego terytorium.
  5. ↑ W czasach ówczesnych brakuje informacji dotyczących czasu oraz okoliczności, w których Peter von Parchwitz stał się panem na zamku Książ. Nie jest też jasne w jaki sposób i dlaczego zamek przeszedł na własność jego żony, Elżbiety von Parchwitz (śmierć Petera?). Potrzebnych jest więcej źródeł.
  6. ↑ Nie jest jasne czy Mikołaj von Gerhardsdorf jako burgrabia starościński władał zamkiem. Potrzebnych jest więcej źródeł.
  7. ↑ Nie jest pewne czy pożyczka wzięta przez Benesza von Choustnik przyczyniła się do utracenia przez niego zamku. Potrzebnych jest więcej źródeł.
  8. ↑ Nie jest pewne, dlaczego posiadali razem zamek i czy z tego powodu razem panowali w zamku. Potrzebnych jest więcej źródeł.
  9. ↑ Nie jest pewne w jaki sposób Jerzy z Podiebradów zdobył zamek (prawdopodobnie wynik podbojów). Potrzebnych jest więcej źródeł.
  10. ↑ Nie jest pewne w jaki sposób Fryderyk von Hohberg stał się starostą Książa. Potrzebnych jest więcej źródeł.
  11. ↑ Nie jest pewne czy i w jaki sposób Władysław II Jagiellończyk znalazł się w posiadaniu zamku. Potrzebnych jest więcej źródeł.

Przypisy

  1. ↑ Polska nazwa ustalona Rozporządzeniem Ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 1 czerwca 1948 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości, M.P. z 1948 r. nr 59, poz. 363.
  2. ↑ Szyperski A., Mosingiewicz E., Książno. Zamek Piastowski (dzieje – legendy; Wałbrzych 1947.).
  3. ↑ NID: Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, woj. dolnośląskie. nid.pl, 2023-06-30. [dostęp 2023-07-19].
  4. ↑ Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce. Warszawa: Wyd. Akcydensowe, 1980–82.
  5. ↑ Czerwiński 1996 ↓, s. 233.
  6. ↑ Zamek Książ (Wałbrzych) – trzeci co do wielkości zamek w Polsce [online], Budowle.pl [dostęp 2024-02-20].
  7. ↑ Riese. Blok VI: Ministerstwo spraw zagranicznych na zamku Książ [online], wydarzenia.interia.pl, 2020 [dostęp 2024-02-20].
  8. 1 2 3 Bednarek 2020 ↓.
  9. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Boguszewicz 2010 ↓.
  10. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 ksiaz.walbrzych.pl ↓.
  11. ↑ Czerwiński 1996 ↓, s. 233–234.
  12. 1 2 Dąbrowski 2010 ↓.
  13. ↑ Wietrzyński ↓, s. 2017.
  14. 1 2 3 4 Wietrzyński 2014 ↓.
  15. 1 2 3 4 zamki.name 2020 ↓.
  16. 1 2 Artur Boguszewicz, Corona Silesiae, Maciej Zalewski, Sabina Sobierajska (red.), www.repozytorium.uni.wroc.pl, Wrocław 2010, ISBN 978-83-922130-8-6.
  17. ↑ Regesta diplomatica necnon epistolaria Bohemiae et Moraviae II, s. 546–547.
  18. ↑ Książ – zamek [online], Architektura średniowiecza i starożytności [dostęp 2021-05-04] (pol.).
  19. ↑ budowle.pl ↓.
  20. ↑ Książ – zamek [online], Architektura średniowiecza i starożytności [dostęp 2021-05-05] (pol.).
  21. ↑ Czerwiński 1996 ↓, s. 234.
  22. 1 2 3 4 5 Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas: Dolny Śląsk – przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1977 s. 198–200.
  23. ↑ Zamek Książ (Wałbrzych) – trzeci co do wielkości zamek w Polsce [online], Budowle.pl [dostęp 2021-05-05] (pol.).
  24. 1 2 3 Czerwiński 1996 ↓, s. 235.
  25. ↑ Romuald M. Łuczyński, Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica: Stowarzyszenie Współnota Akademicka, 2008, s. 363–369, ISBN 978-83-89102-63-8, OCLC 612761974 [dostęp 2021-05-05].
  26. ↑ Kilka słów o Stadzie Ogierów Książ. Zamek Książ. [dostęp 2011-09-26].
  27. ↑ Czerwiński 1996 ↓, s. 236.
  28. ↑ Zamek Książ. Wreszcie będziemy mogli zwiedzać tajemnicze podziemia.
  29. ↑ Jerzy Rostkowski, Podziemia III Rzeszy', Poznań 2015, ISBN 978-83-7510-642-8.
  30. ↑ Czerwiński 1996 ↓, s. 237.
  31. ↑ Spis miejscowości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1967.
  32. ↑ Otwarcie podziemi zamku Książ [online], tvsudecka.pl [dostęp 2018-10-20] (pol.).
  33. ↑ Zamek Książ w ogniu. Płonie Zamek Książ [online], www.tvn24.pl [dostęp 2017-11-24].
  34. ↑ Zamek Książ ponownie jest dostępny dla zwiedzających. Po pożarze przez kilka dni był zamknięty [online], www.tvn24.pl [dostęp 2017-11-24].
  35. ↑ Dach Książa po pożarze prawie odbudowany.
  36. ↑ Otwarcie podziemi zamku Książ [online], tvsudecka.pl [dostęp 2018-10-20] (pol.).
  37. ↑ Zamek Książ uznany jednym z siedmiu cudów Polski [online], walbrzych.naszemiasto.pl [dostęp 2018-10-20] (pol.).
  38. ↑ Odkrycie na skalę światową w zamku Książ. W czasie remontu znaleziono renesansowe malunki zamalowane przez hitlerowców.
  39. 1 2 3 Książ – zamek [online], Architektura średniowiecza i starożytności [dostęp 2021-05-04] (pol.).
  40. ↑ Łuczyński Romuald M. Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica, 2008, s. 214.
  41. ↑ Łabędzi Staw koło Zamku Książ.
  42. ↑ NBP 2021 ↓, –.

Bibliografia

  • Artur Boguszewicz, Corona Silesiae [pdf], Maciej Zalewski, Sabina Sobierajska (red.), Wrocław: BIGI, 2010, s. 313, ISBN 978-83-922130-8-6 (pol.).
  • Rafał Wietrzyński, Rycerskie dzieje Świebodzic [pdf], Świebodzice 2014, s. 94 (pol.).

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.