Klientela – W późnym średniowieczu zaczęła zastępować więzi lenne i senioralno-wasalne. W Polsce przedrozbiorowej jej znaczenie rosło jako forma uzależnienia drobnej i średniej szlachty (klienteli) od magnatów (patronów).

Potężnymi patronami, głównie na terenie Małopolski i Rusi, byli min. Piotr Kmita, a następnie Jan Zamoyski, na Litwie zaś Karol Radziwiłł. W XVII i XVIII w. klientela magnacka stała się zjawiskiem dominującym w ustroju społecznym Rzeczypospolitej. W monarchiach absolutnych władcy zmonopolizowali te stosunki obejmując swoim zasięgiem i kontrolą tak arystokrację (patronów) jak i ich własnych klientów.

Na Wyspach Brytyjskich klientela przyjmowała różnorodne postaci. W Szwecji w XV i XVI w. klienci podpisywali akty, zw. manrent, którymi zobowiązywali się wobec szefów klanów i arystokratów głównie do pomocy w akcjach zbrojnych (wróżdach, zajazdach). W Anglii przejawem tego było przyjmowanie przez klienta symboli (barw) patrona. Jeszcze za Elżbiety I typowa klientela magnacka istniała na północy i w niektórych hrabstwach środkowej Anglii. Jednocześnie kwitł patronat wokół dworu monarszego. Za pierwszych Stuartów najpotężniejszym patronem był George Villiers, książę Buckingham.

Nowy etap rozwoju klienteli politycznej otworzył system panujący w Rzeczypospolitej w której magnaci-patroni wymagali od szlacheckich klientów psłusznego wykonywania zleconych zadań do osiągnięcia swoich celów politycznych. Magnat jednał sobie większość szlachty danej ziemi bądź powiatu i z jej pomocą przejmował władzę w danym terenie, przydzielając jednocześnie swojej klienteli nagrodę w postaci niższych urzędów ziemskich bądź funkcji oficjalistów w swoich wielkich posiadłościach. W Wielkiej Brytanii w XVIII w. aż do reformy w 1832 r. wybory do Izby Gmin były w znacznej mierze rozstrzygane za pomocą klienteli – sprzyjała temu koncentracja własności ziemskiej. Np. do czasu wprowadzenia służby cywilnej (od 1884 r. otwarte konkursy i egzamin) większość stanowisk w administracji w Indiach obsadzano według woli wpływowych patronów (arystokratów i ministrów).

Przypisy

Bibliografia

• U. Augustyniak, Dwór i klientela Krzysztofa II Radziwiłła, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 38, 1994, s. 63-77.
• A. Mączak, Rzeczpospolita szlacheckich samorządów, „Przegląd Historyczny”, 96, 2005, 2, s. 169-193.
• Z. Zielińska, Mechanizm sejmikowy i klientela radziwiłłowska za Sasów, „Przegląd Historyczny”, 62, 1971, 3, s. 397-419.