Walka drużynowa w standardowym ringu – na zdjęciu Jeff Hardy kopie Umagę, a Triple H (z lewej) i Randy Orton (z prawej) dają swoim partnerom sygnał, że są gotowi do zamiany miejscami
Atak diving leg drop w wykonaniu Chiefa Ade’a
Japoński wrestler Jushin Thunder Liger zakładający chwyt meksykańskiemu wrestlerowi Último Guerrero, który chwyta się nogi sędziego

Wrestling (ang. professional wrestling, pro wrestling; pol. zapasy zawodowe, zapasy profesjonalne) – rodzaj rozrywki sportowej, posiadającej elementy sportu walki i spektaklu. Wywodzi się z brytyjskiego rodzaju walk zwanego wolnoamerykanką. Największy wpływ na ukształtowanie się wrestlingu miały Stany Zjednoczone. Jest również popularny w Meksyku, gdzie powstał styl lucha libre, i w Japonii, w której powstał styl puroresu.

Styl walki prezentowany przez zawodników bazuje na klasycznych zapasach i wolnoamerykance. Jest też wzbogacony o widowiskowe ruchy unikatowe dla wrestlingu, takie jak dźwignie, rzuty i akcje powietrzne. Niektóre manewry w rzeczywistości wymagają współpracy obu wrestlerów. Czasem w walkach wykorzystywane są różnego rodzaju przedmioty, takie jak krzesła, stoły i drabiny – szczególnie w krwawej odmianie wrestlingu zwanej hardcore wrestling.

Wrestling jest reżyserowanym widowiskiem. Zwykle towarzyszy mu fabuła, a zawodnicy i inne osoby występujące w czasie gal, na przykład menedżerowie, odgrywają postacie zwane gimmickami. W przypadku programu regularnych gal fabuła może być rozciągnięta na więcej niż jeden odcinek. Zawodnicy często improwizują w ringu, ale wyniki walk i niektóre istotne momenty są z góry zaplanowane. Istotną częścią wrestlingu jest kayfabe, czyli zasada prezentowania wydarzeń mających miejsce w czasie gal jako autentycznych. W przeszłości kulisy wrestlingu były chronioną tajemnicą, a wrestlerzy odgrywali postacie nawet w miejscach publicznych poza galami. Obecnie kayfabe jest luźno przestrzegany. Vince McMahon, prezes WWE, największej federacji wrestlingu w Stanach Zjednoczonych, oświadczył w 1989 przed stanowym senatem w New Jersey, że wrestling należy definiować jako działalność, w której uczestnicy zmagają się współpracując ze sobą, przede wszystkim w celu zapewnienia rozrywki widzom, a nie zmierzenia się w uczciwych zawodach atletycznych. Opowiedział się przy tym za nieuznawaniem wrestlingu za sport.

Mimo reżyserowanego charakteru spektaklu, jest on niebezpieczny. W przeszłości wielokrotnie dochodziło do poważnych kontuzji, utraty życia oraz narastających problemów ze zdrowiem spowodowanych urazami doznanymi w czasie pojedynków.

Choć w języku angielskim wrestling oznacza zapasy w sensie ogólnym, w języku polskim przyjęło się nazywać w ten sposób wyłącznie widowiska, w których elementy wyreżyserowane przeważają nad autentycznością[1][2].

Historia

Walka o mistrzostwo między Paulem Ponsem, a Raoulem le Boucherem w 1902, zdjęcie opublikowane w magazynie La Vie

Wrestling ma swoje korzenie w zapasach będących autentyczną dyscypliną sportu. Jedne z pierwszych udokumentowanych prób połączenia zapasów i spektaklu miały miejsce we Francji około 1830. Zapaśnicy posługujący się pseudonimami ringowymi podróżowali z trupami cyrkowymi i rzucali wyzwania publiczności. Tym, którzy dadzą radę pokonać cyrkowego zawodnika oferowano nagrody pieniężne. Czasem osoba wyłoniona z publiczności była podstawiona[3][4]. W latach 30. XIX wieku irlandzcy imigranci spopularyzowali wolnoamerykankę w Stanach Zjednoczonych. W Ameryce zapaśnicy rzucali publiczności wyzwania w czasie festynów, w formie podobnej, co cyrkowe zapasy w Europie[5].

Wraz z rosnącą popularnością cyrkowych zawodników, zaczęto organizować walki między zapaśnikami[3][4]. Najczęściej były oparte na klasycznym stylu grecko-rzymskim, ale z elementami stylu wolnego. Kończyły się powaleniem przeciwnika na łopatki lub osiągnięciem wyraźnej przewagi technicznej przez jednego z zawodników. Zdarzały się dyskwalifikacje za brutalność i niedozwolone chwyty. Niekiedy sędziowie orzekali remis, co było sposobem na pobudzenie emocji publiczności i zachęcenie jej do powrotu na walkę rewanżową[2]. Na przestrzeni lat, aby uatrakcyjnić widowisko dla widzów, promotorzy zaczęli dodawać do niego coraz więcej elementów teatru. Główną inspirację stanowiły wodewile[5].

W pierwszej dekadzie XX wieku popularność zapasów w Europie zaczęła maleć, ponieważ publika była coraz bardziej świadoma elementów fikcji w widowisku[3][4]. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych rozrywka rozwijała się, a 3 kwietnia 1908 miała miejsce walka o pas mistrzowski pomiędzy Frankiem Gotchem, a George’em Hackenschmidtem, która została okrzyknięta walką stulecia. W latach 20. Toot Mondt zrewolucjonizował wrestling. Wprowadził on limity czasowe (wcześniej walki trwały kilka godzin). Zachęcał do stosowania bardziej widowiskowych chwytów i ciosów, czasem wymagających współpracy obu zawodników. Gdy wrestlerzy byli atakowani, udawali ból krzycząc lub trzęsąc się. Innym nowatorskim rozwiązaniem wprowadzonym przez Mondta było wystawianie tego samego programu walk w różnych miastach[5].

W latach 40 XX wieku amerykański wrestling zaczął być emitowany w telewizji. Wtedy też Gorgeous George spopularyzował w wrestlingu takie elementy jak wyraziste gimmicki, menedżerowie i ceremonialne wejścia na ring z muzyką w tle. Wrestlerzy często występowali w materiałach promocyjnych i odgrywali swoją postać w czasie wywiadów. Powstały też liczne organizacje wrestlingowe. W 1948 powstała liga National Wrestling Alliance (NWA), zrzeszająca największe organizacje wrestlingu w Stanach Zjednoczonych[6][7]. W latach 40. wrestling zyskał ogólnokrajową popularność w Meksyku za sprawą promotora Salvadora Lutterotha Gonzáleza, jego organizacji Empresa Mexicana de Lucha Libre (EMLL), a także popularnego wrestlera El Santo[8]. W latach 50. Rikidōzan spopularyzował wrestling w Japonii[9]. W latach 80. NWA musiało ustąpić postępującej ekspansji organizacji World Wrestling Federation (WWF)[10][11] i World Championship Wrestling (WCW)[12]. W latach 90. obie organizacje rywalizowały ze sobą, nadając swoje programy telewizyjne w te same dni i o tych samych godzinach. Ostatecznie WCW upadło w 2001 roku[12]. Od tej pory WWF, przemianowane w 2002 na World Wrestling Entertainment (WWE)[13], jest monopolistą w Stanach Zjednoczonych[14].

Zasady

Paige przypinająca AJ Lee na gali Raw
Chris Jericho wykonujący swój charakterystyczny chwyt Walls of Jericho na CM Punku w celu zmuszenia go do poddania się

Choć wrestling ma określone zasady, są one luźno przestrzegane i egzekwowane. Umiejętności zawodnika nie determinują wyniku walk. Wyniki, a często także ruchy i zachowanie wrestlerów w ringu są z góry ustalone. Zasady i warunki zwycięstwa mogą być różne w zależności od rodzaju walki i decyzji promotora[15].

Standardowa walka odbywa się w ringu i nie trwa dłużej niż 20 minut, a udział w niej bierze dwóch przeciwników. Są jednak także rodzaje walk, w których uczestniczy więcej wrestlerów lub drużyny zwane tag teamami. W walkach typu one-fall wygrywa ten, kto zdobędzie 1 punkt, a w przypadku three-fall wymagane są 2 punkty. Kiedy w pojedynku bierze udział więcej niż dwóch zawodników, to w zależności od wcześniej ustalonych reguł zdobycie punktu może wiązać się z wygraną albo eliminacją przeciwnika. Wówczas zawodnik wygrywa jeśli wszyscy pozostali uczestnicy walki zostaną wyeliminowani. W walce odbywającej się na standardowych zasadach fall można zdobyć tylko w ringu[15].

Metody zdobycia punktu to:

  • Przypięcie (Pinfall, pin) – przytrzymanie przeciwnika tak aby obie jego łopatki stykały się z podłogą dopóki sędzia nie policzy do trzech. Dotknięcie liny ringu przez przypinającego lub przypinanego przerywa liczenie. Przypięcie jest najczęstszym sposobem kończenia pojedynków[15].
  • Zmuszenie do poddania się (Submission) – doprowadzenie przeciwnika do poddania się poprzez założenie mu bolesnego chwytu[15] (takiego jak wykręcanie kończyn, wbijanie paznokci w skórę i tym podobne[16]). Wrestler może się poddać dając sygnał sędziemu. Za poddanie się uznawana jest też utrata przytomności. Jeśli wrestler, któremu zakładany jest chwyt, lub ten, który zakłada chwyt, dotknie liny ringu, to atakujący musi puścić przeciwnika[15].

Dyskwalifikacja (DQ) ma miejsce kiedy jeden z zawodnik złamie ustalone zasady. Może być to użycie niedozwolonego przedmiotu, korzystanie z pomocy osób niebiorących udziału w walce lub przebywanie poza ringiem zbyt długo (Count-out). Dyskwalifikacja, w zależności od zasad gali, może oznaczać eliminację zdyskwalifikowanego, jego przegraną lub uznanie walki za nierozstrzygniętą[15].

W odmianie wrestlingu zwanej lucha libre obowiązuje też zasada exceso de rudezas, zgodnie z którą sędzia może przerwać walkę i przyznać zwycięstwo zawodnikowi, który osiągnął wyraźną przewagę nad przeciwnikiem[17].

W standardowym tag team matchu biorą udział co najmniej dwuosobowe drużyny (tag teamy). Jednocześnie w ringu walczy po jednym przedstawicielu każdej z drużyn, pozostali muszą stać po zewnętrznej stronie ringu. Kiedy członkowie drużyn chcą się zamienić miejscami, muszą się dotknąć gdy jeden z nich znajduje się w ringu, a drugi w narożniku poza ringiem[15]. W lucha libre luchadorzy z tego samego tag teamu zamieniają się miejscami, jeśli jeden z nich wypadnie z ringu – dotknięcie członka drużyny nie jest wymagane[17].

W większości organizacji wrestlerskich, decyzja sędziego jest jedyną, jaka ma znaczenie, nawet jeśli jest efektem pomyłki. Jeśli sędzia nie zauważy niedozwolonego zachowania wrestlera, zawodnik nie jest za nie w jakikolwiek sposób karany[15].

Elementy spektaklu

Wrestling w celu zainteresowania widzów posługuje się technikami wykorzystywanymi w teatrze. Kiedy się rozwijał, główną inspirację stanowiły wodewile[5]. Organizatorzy często definiują wrestling jako rozrywkę, a nie dyscyplinę sportową. Celem tego jest uniknięcie regulacji ze strony komisji sportowych[15]. Prezes WWE, Vince McMahon, oświadczył w 1989 roku przed stanowym senatem w New Jersey, że wrestling należy definiować jako działalność, w której uczestnicy zmagają się współpracując ze sobą, przede wszystkim w celu zapewnienia rozrywki widzom, a nie zmierzenia się w uczciwych zawodach atletycznych[18].

Kayfabe

Antyamerykański tag team – Irańczyk The Iron Sheik (z flagą Iranu) i radziecki patriota Nikolai Volkoff (z tyłu) wraz z managerem Classy’m Freddiem Blassie’m (z przodu) podburzający publiczność przeciwko sobie w trakcie zapowiadania przez konferansjera Mean Gene’a Okerlunda (w środku)

Podstawowym elementem wrestlingu jest kayfabe. Termin ten oznacza tworzenie iluzji, że wszystko, co widzi publiczność w trakcie gali, jest prawdziwe – w tym także postacie, fabuła i rywalizacja zawodników w ringu. W przeszłości, aby chronić kayfabe, wrestlerzy często odgrywali swoją postać także w przestrzeni publicznej, poza zorganizowanymi wydarzeniami. Gdy wrestler zachowuje się w inny sposób, niż zachowałaby się odgrywana przez niego postać w danej sytuacji, mówi się, że łamie kayfabe. Łamanie kayfabe w przeszłości uchodziło za szkodliwe dla biznesu i było zwalczane przez promotorów. Z czasem jednak znacznie złagodzono podejście do niego organizacji i wrestlerów. Kiedy zawodnik nie trzyma się odgórnych ustaleń i próbuje naprawdę skrzywdzić swojego przeciwnika, używa prawdziwego imienia innego zawodnika zamiast pseudonimu ringowego lub ujawnia kulisy organizacyjne, to takie zachowanie nazywa się shootem[15].

Choreografia

Istotna w wrestlingu jest też choreografia. Wynik walki jest z góry ustalony, a jej przebieg częściowo zaplanowany, jednak wrestlerzy w znacznej mierze improwizują w trakcie pojedynku. Ich występ zwykle poprzedzają tygodnie wspólnych ćwiczeń, dzięki którym mogą wspólnie dopracować różne manewry. Zawodnicy komunikują się ze sobą w ringu tak, aby widownia tego nie zauważyła. Czasem sędzia przekazuje im też na bieżąco polecenia organizatorów, które otrzymuje za pośrednictwem słuchawki dousznej. Ataki wykonywane przez wrestlerów mogą być faktycznie bolesne, ale w niektórych przypadkach zawodnicy muszą udawać ból, co w terminologii wrestlerskiej jest określane jako sell. Zawodnicy mogą też zakładać przeciwnikowi chwyt zwany rest hold, który wygląda na wymagający, ale praktycznie pozwala obu wrestlerom odpocząć. W walkach emitowanych w telewizji rest hold zwykle ma miejsce w czasie przerwy na reklamy[15][19]. Czasem zawodnicy krwawią. Może się to zdarzyć w wyniku przypadku, użycia sztucznej krwi przemyconej w kapsułkach lub kontrolowanego zranienia małym, srebrnym lub metalowym, ukrytym w ringu lub rękawiczce przeciwnika ostrzem. Kontrolowane zranienie nazywa się blading. Popełnienie błędu przez wrestlera prowadzące do wypadku lub niewłaściwie wyglądającej akcji nazywa się botch[15].

Fabuła i postacie

Wrestlerzy mają unikatowe gimmicki, czyli osobowości, historie i motywy do walki[15][20]. Ich charakter uwidacznia się między innymi w trakcie charakterystycznych ceremonialnych wejść, w trakcie pojedynków i za pośrednictwem muzyki towarzyszącej wejściom oraz celebracjom zwycięstwa po walce[21][22]. Wrestlerzy dzielą się na face’ów (zwanych też babyface’ami) i heelów. Zadaniem face’ów jest zachowywanie się w taki sposób, aby publiczność ich wspierała i kibicowała. Heelowie natomiast często łamią zasady i zachowują się w sposób nieakceptowalny w celu wzbudzenia niechęci widowni. Negatywna reakcja tłumu, o jaką zabiegają heelowie, nazywa się heat (pol. żar). Podział ten ma sprawić, aby zwycięstwa i przegrane poszczególnych zawodników były bardziej satysfakcjonujące dla widzów. Przemiana charakteru zawodnika, zwykle uzasadniona fabularnie, nazywana jest turnem. Wrestlerów, którzy nie pełnią roli ani face’a, ani heela, określa się mianem tweenerów. Niektórzy zawodnicy są kreowani na głównych bohaterów gal – nazywają się oni main eventerami i często są mistrzami lub głównymi pretendentami do tytułu. W niektórych walkach uczestniczą także jobberowie, których występy są jedynie epizodami, a ich zadaniem jest przegrywanie walk ze stale występującymi wrestlerami. Czasem są przedstawiani jako lokalni wrestlerzy.

Poza osobami biorącymi udział w walkach, w wrestlingu udział biorą także sędziowie, komentatorzy sportowi i reporterzy[15][20]. Dużą rolę w fabule mogą odgrywać także managerowie, czyli osoby towarzyszące wrestlerom lub będące w fabule członkami zarządu organizacji. W zależności od tego czy są face’ami czy heelami, mogą oni pomagać zawodnikom w czasie walk dopingując ich, doradzając im, odwracając uwagę sędziego lub rzucając na ring przedmioty do użycia jako broń. Poza walkami mogą promować swoich klientów i ulubieńców oraz organizować dla nich okazje[23][24]. W spektaklu pomagają także osoby określane mianem plant. Są oni podstawieni na widowni. Ich zadaniem jest doprowadzenie do odpowiedniej reakcji na publiczności lub odegranie zaplanowanej wcześniej interakcji z wrestlerem[25].

Galom wrestlerskim i walkom zazwyczaj towarzyszy fabuła. Głównym celem większości wrestlerów jest zdobycie i bronienie tytułu mistrzowskiego. Gdy promotorzy decydują się promowanie konkretnego zawodnika, zawodnik ten otrzymuje push (pol. pchnięcie), z którym wiąże się jego własny wątek fabularny (storyline). Najczęściej wątki dotyczą rywalizacji – zwanych feudami – między face’em i heelem[15][20].

Między walkami mają miejsce segmenty promocyjne, zwane promo, w czasie których wrestlerzy i managerowie wygłaszają przemowy, wchodzą w interakcje z innymi wrestlerami i managerami, lub udzielają wywiadów reporterom organizacji[15][20].

Ruchy w wrestlingu

Chris Jericho zakładający chwyt figure four leglock Bautiście

W wrestlingu zawodnicy aby osłabić przeciwnika mogą go między innymi bić pięściami, kopać, wykręcać kończyny, rzucać nim i atakować z powietrza (na przykład skacząc ze słupka ringu). W rzeczywistości stosują różne metody łagodzenia bólu, na przykład uderzanie otwartą pięścią, czy rozkładanie uderzenia na jak największy obszar. Oprócz tego wykonują też manewry, które pojawiają się w różnych walkach na tyle często, że doczekały się własnych nazw[15].

Niektóre ruchy są charakterystyczne dla konkretnych wrestlerów. Zwykle są to oryginalne wariancje istniejących manewrów. Takie ruchy nazywane są signature move. Jeśli akcja ma z założenia być wykańczająca, bezpośrednio poprzedzająca skuteczne przypięcie lub poddanie się przeciwnika, to taki ruch nazywa się finisher[26].

Odmiany wrestlingu

Amerykański wrestling

Hulk Hogan, jeden z najsłynniejszych amerykańskich wrestlerów w historii

Zwany też tradycyjnym wrestlingiem, ponieważ Stany Zjednoczone są powszechnie uważane za państwo, w którym powstała ta rozrywka sportowa. W amerykańskim wrestlingu duże znaczenie ma fabuła i odgrywanie postaci (gimmicki)[15][27]. Style walki, jakimi posługują się wrestlerzy są różnorodne – wyróżniani się głównie powerhouse (zawodnik opierający swój styl walki o siłę), brawler (zawodnik atakujący głównie ciosami), technician (grappler) i high-flyer (zawodnik opierający swój styl walki o ataki z powietrza)[28][29][30]. Tradycyjnie wyliczenie następuje zwykle po odliczeniu przez sędziego do 10[15].

Backyard wrestling

Praktykowanie wrestlingu i urządzanie pokazów przez amatorów przy niskim budżecie. Nazwa backyard wrestling pochodzi od podwórek (ang. backyard), które są najczęściej utożsamiane z miejscami, w których organizuje się takie pokazy. Udział w nich wielokrotnie brały w przeszłości osoby niepełnoletnie. Grupy backyard wrestlingu nie są rejestrowanymi organizacjami lub firmami, więc organizowane przez nie wydarzenia nie wszędzie są legalne. Ring jest nieobowiązkowym elementem. W czasie walk często używa się broni oraz wykorzystuje elementy otoczenia (takie jak płot, czy skrzynka na listy w przypadku podwórek). Większość profesjonalnych organizacji wrestlingowych podchodzi krytycznie do backyard wrestlingu i w czasie swoich programów przestrzega przed naśladowaniem zachowań zawodowych wrestlerów[31][32].

Hardcore wrestling

Odmiana wrestlingu charakteryzująca się wyjątkową brutalnością. W czasie tych walk zwykle dochodzi do rozlewu krwi[33]. Warunki przebiegu i zwycięstwa walk mogą być różne. Najczęściej wrestlerzy nie mogą zostać zdyskwalifikowani i mają do dyspozycji różnego rodzaju bronie, takie jak metalowe kosze na śmieci, drabiny, kije do kendo i gaśnice[34][35]. Przykładami rodzajów walk hardcore wrestlingu są Barbed Wire match, w którym liny ringu są zastępowane przez drut kolczasty[36], First Blood match, w którym aby zwyciężyć, zawodnik, musi jako pierwszy wywołać krwotok zewnętrzny u swojego przeciwnika, i Inferno match, w czasie którego ring otoczony jest ogniem[37].

Lucha libre

Puroresu

Walka puroresu typu Death Match

Jest odmianą wrestlingu, która rozwinęła się w Japonii. Większe znaczenie ma w nim atletyka, niż fabularne elementy spektaklu. Charakterystyczny dla puroresu styl walki nazywany jest stylem silnym. Tradycyjne ruchy wrestlerskie łączone są ze sztukami walki. Duży nacisk kładzie się na stosowanie chwytów, a ciosy prawie zawsze są autentyczne. Zawodnicy uderzając przeciwnika często używają łokci, kolan, kopnięć i otwartych dłoni. Manewry typu dive są używane tylko w szczególnie ekstremalnych przypadkach. Wyliczenie zwykle następuje po odliczeniu przez sędziego do dwudziestu[38].

Młodzi wrestlerzy zaczynają jako juniorzy, a ich styl walki jest w znacznym stopniu akrobatyczny. Starsi i bardziej doświadczeni to zawodnicy klasy ciężkiej. Ich styl opiera się na silnych chwytach i ciosach. Zwyczajowo organizuje się osobne gale dla mężczyzn i dla kobiet. Także organizacje wrestlerskie są skoncentrowane na jednej płci. Wrestling kobiet jest w Japonii określany mianem joshi[38].

Zgodnie z tradycją, gimmicki są rzadkością. Zawodnicy starają się prezentować dostojnie i wyróżniać się przede wszystkim swoimi stylami walki, a nie odgrywaniem charakterystycznej postaci. Istnieją jednak także organizacje preferujące nietradycyjne podejście. Fabuła i gimmicki obecne w nietradycyjnym puroresu zwykle charakteryzuje się komizmem i abstrakcyjnością[38].

Ekstremalna odmiana puroresu (hardcore wrestling) wyróżnia się szczególną brutalnością. W walkach tego typu jako broń często stosowane są tuby świetlne, ostre przedmioty i zapalone pochodnie. Ring nie musi być otoczony linami, czasem zamiast nich używa się drutu kolczastego, który może być też podłączony do materiałów wybuchowych. W przeszłości w ekstremalnych walkach puroresu wykorzystywane były także żywe zwierzęta, takie jak piranie, czy aligator[39].

Zgodnie z tradycją, widownia w trakcie walk stara się zachować ciszę, co jest wyrazem szacunku dla zawodników. Momenty, które szczególnie zachwycą publiczność nagradzane są oklaskami. Buczenie i skandowanie haseł jest rzadkością[38].

Po 2000 roku pod wpływem wzrostu popularności amerykańskiego wrestlingu w Japonii, obyczajowość zaczęła się zmieniać i coraz częściej w różnym stopniu odchodzi się od tradycji[38].

Wrestling na świecie

Japonia

Hiroshi Tanahashi ze zdobytą na G1 Climax w 2015 roku walizką zawierającą kontrakt na walkę o pas IWGP Heavyweight Championship

W Japonii dominuje styl nazywany puroresu. Pierwszą organizacją wrestlerską w tym kraju była Japan Pro Wrestling Alliance (JWA) założona w 1951 roku przez Rikidōzana. Po jej upadku w 1972 roku, Antonio Inoki założył federację New Japan Pro-Wrestling (NJPW), a Giant Baba All Japan Pro Wrestling (AJW). Większość byłych członków JWA zasiliła szeregi obu tych federacji. W 1999 roku po śmierci Baby Mitsuharu Misawa odszedł z AJW i utworzył organizację Pro Wrestling Noah, w której zatrudnił większość personelu AJW. All Japan Pro Wrestling, New Japan Pro-Wrestling i Pro Wrestling Noah nazywane są Starą Gwardią ze względu na swoje dziedzictwo związane z JWA. Inne znaczące organizacje wrestlingu w Japonii to: Big Japan Pro Wrestling, DDT Pro Wrestling, Diamond Ring, Dragon Gate, Fūten Promotion, Inoki Genome Federation, IWA Japan, K-Dojo, Pro Wrestling Freedoms, Real Japan Pro Wrestling, Tenryū Project i Tokyo Gurentai[9]. W przeszłości istniało w sumie ponad sto japońskich organizacji wrestlerskich[40]. New Japan Pro-Wrestling od początku swojego istnienia jest największą federacją w Japonii i organizuje gale także poza granicami Japonii[41].

New Japan Pro-Wrestling organizuje najbardziej prestiżowy turniej wrestlingu w Japonii i jeden z najbardziej prestiżowych na świecie, G1 Climax. Wyróżnia się on tym, że każdy uczestnik walczy z każdym spośród pozostałych uczestników turnieju. Często biorą w nim udział także znani zawodnicy z zagranicy. Okazjonalnie New Japan Pro-Wrestling organizuje też turniej Young Lion Cup, w którym udział biorą początkujący wrestlerzy, a zwycięzca otrzymuje w nagrodę szansę na wyjazd za granicę w celu doskonalenia swoich umiejętności. All Japan Pro Wrestling natomiast, organizuje turniej Champion's Carnival oraz turniej tag teamów, World’s Strongest Tag Determination League[42].

W amerykańskich federacjach wrestlingu występowanie w Japonii uchodzi za prestiżowe[43]. W japońskich federacjach występowali liczni późniejsi mistrzowie WWE, WCW i Impact Wrestling, tacy jak: Austin Aries[44], André the Giant[45], Chris Benoit[46], Daniel Bryan[47], Ric Flair[48], Mick Foley[49], Eddie Guerrero[43], Hulk Hogan[50], Brock Lesnar[43], CM Punk[51], A.J. Styles[43], Rob Van Dam[52] i Big Van Vader[43]. Również amerykańskie organizacje chętnie zatrudniają wrestlerów, którzy osiągnęli wcześniej sukces w Japonii. Wśród nich byli między innymi Asuka, Shoichi Funaki, Hideo Itami, Yujiro Kushida, Taka Michinoku, Shinsuke Nakamura, Kazuchika Okada, Kenzo Suzuki i Yoshi Tatsu[51]. Antonio Inoki, choć nigdy nie został zatrudniony przez WWWF, był posiadaczem mistrzostwa WWWF Heavyweight Championship w 1979. Jego panowanie nie jest jednak obecnie uznawane przez organizację[53]. Dwóch japońskich zawodników, którzy byli zatrudniani wyłącznie przez japońskie organizacje, należy do WWE Hall of Fame. Są to Antonio Inoki[54] oraz Tatsumi Fujinami[55].

Kanada

W Windsor, w prowincji Ontario, znajduje się szkoła wrestlingu Can-Am Wrestling School prowadzona przez Scotta D’Amore. Szkolili się w niej między innymi Rhino, Motor City Machineguns i Petey Williams[56].

Znaczącymi organizacjami w kanadyjskim wrestlingu są Border City Wrestling, Elite Canadian Championship Wrestling i Maximum Pro Wrestling. Obecnie nieistniejącymi znaczącymi organizacjami były Grand Prix Wrestling, NWA All-Star Wrestling, Northern Championship Wrestling i Stampede Wrestling[57]. W przeszłości istniało ponad 170 kanadyjskich organizacji wrestlerskich[58].

Wielu znanych wrestlerów pochodzi z Kanady, w tym: Abdullah the Butcher, Cherry Bomb[59], Aliyah[60], Chris Benoit, Dino Bravo[59], Tyler Breeze[61], Traci Brooks, Christian[59], Tye Dillinger[62], John „Earthquake” Tenta, Edge, Bret Hart, Owen Hart, Stu Hart[59], Rocky Johnson[63], Tyson Kidd[64], Gail Kim[59], Ivan Koloff[65], Angelina Love[66], Jinder Mahal[67], Santino Marella[68], Test[59], Nicole Matthews[69], Rosa Mendes[70], Natalya Neidhart, Kenny Omega[59], Maryse Ouellet[71], Kevin „Owens” Steen, Pat Patterson, Roddy Piper[59], Lanny Poffo[72], Jacques Rougeau[59], Bobby Roode[73], Rhonda Sing[59], Davey Boy Smith Jr.[74], Sarah Stock, Lance Storm, Trish Stratus[59], Taya Valkyrie[75], Vampiro[59], Laurel Van Ness[76], Val Venis[59], Viktor[77], Eric Young[59] i Sami Zayn[78]

Meksyk

Wrestling w Meksyku ma swoją własną unikatową tradycję. Stylem dominującym w tym państwie jest lucha libre[17]. W przeszłości istniało ponad 66 meksykańskich organizacji wrestlerskich[79]. Najstarszą z nich jest do dziś istniejąca Consejo Mundial de Lucha Libre (CMLL), założona w 1933 pod nazwą Empresa Mexicana de Lucha Libre. Należąca do CMLL arena Modelo, która później została przemianowana na arenę México nazywana jest Mekką wrestlingu w Meksyku[8]. Inną znaczącą i aktywną organizacją lucha libre w Meksyku jest Asistencia Asesoría y Administración[80].

Consejo Mundial de Lucha Libre organizuje najbardziej prestiżowe turnieje wrestlingu w Meksyku. Co roku odbywa się La Leyenda De Plata ku pamięci legendarnego wrestlera El Santo i The CMLL Universal Championship Tournament, w którym główną nagrodą jest pas mistrzowski, który zwycięzca posiada do końca swojego życia[42].

Polska

Andrzej Supron – jeden z głównych popularyzatorów wrestlingu w Polsce

Obecnie istnieją cztery polskie organizacje wrestlingu: Maniac Zone Wrestling (MZW)[81], Kombat Pro Wrestling (KPW)[82], PpW Ewenement Wrestling (PpW)[83] i Prime Time Wrestling (PTW)[84].

Jednym z głównych popularyzatorów wrestlingu w Polsce jest wielokrotny medalista mistrzostw świata i Europy w zapasach oraz wicemistrz olimpijski z 1980 roku, Andrzej Supron. W latach 80. XX wieku organizował pokazy wrestlingu w Polsce i w różnych republikach ZSRR[85]. W 1993 namówił wrestlerów z zagranicy do zorganizowania pierwszej w Polsce gali wrestlingu zawodowego i osobiście ją poprowadził[86][87][88][89]. W 2009 roku wspomógł powstanie w Gdańsku pierwszej polskiej szkoły i federacji wrestlingu, Do Or Die Wrestling (DDW)[90][91]. W 2009 razem z Pawłem Borkowskim założył własną organizację wrestlingu o nazwie Total Blast Wrestling (TBW)[92]. DDW koncentrowało się na szkoleniu polskich zawodników[90], a TBW na sprowadzaniu ich z zagranicy[92]. DDW zaprzestało działalności w 2015 roku[91], a TBW w 2011[93].

Słynnymi wrestlerami polskiego pochodzenia są:

Stany Zjednoczone

Siedziba WWE w Stamford, w stanie Connecticut

W Ocala, w stanie Floryda znajduje się szkoła wrestlingu Funking Conservatory Wrestling School, prowadzona przez mistrza NWA World Heavyweight Championship, Dory Funka Jr. Innymi znaczącymi szkołami wrestlingu w Stanach Zjednoczonych są Harley Race's Wrestling Academy w Eldon, w Missouri, Johnny Rodz School of Wrestling w Brooklynie, w Nowym Jorku, Killer Kowalski’s Pro Wrestling School w North Andover, w Massachusetts, Ring of Honor Wrestling School w Bristolu, w Pensylwanii, The Monster Factory w Bellmawr, w New Jersey i The Wild Samoan Training Center w Minneola, w stanie Floryda[56].

W przeszłości istniało ponad tysiąc amerykańskich organizacji wrestlerskich[113]. W II połowie XX wieku największą amerykańską organizacją związaną z wrestlingiem była liga National Wrestling Alliance (NWA)[114][7], jednak stopniowo zaczęła tracić na znaczeniu w latach 80. XX wieku, kiedy przejęta przez Vince’a McMahona World Wrestling Federation (WWF) rozpoczęła ekspansję[115]. W 1988 roku Ted Turner kupił organizację Jim Crockett Promotions i przemianował ją na World Championship Wrestling (WCW)[7][12]. W 1992 Tod Gordon założył własną organizację, Eastern Championship Wrestling (ECW), która została później przemianowana na Extreme Championship Wrestling[116]. Po udanej ekspancji, w 1995 WCW rozpoczęło produkcję autorskiego programu telewizyjnego, który był emitowany w poniedziałki, w tych samych godzinach, co program WWF. Był to początek trwającej 6 lat rywalizacji, znanej jako Monday Night War, między obiema organizacjami. W 2001 roku WCW i ECW zostały wykupione przez WWF, które od tego momentu jest bezkonkurencyjnym monopolistą[115]. W 2002 roku World Wrestling Federation zmieniło nazwę na World Wrestling Entertainment[13]. Istnieje też wiele tak zwanych organizacji niezależnych, wśród których wyróżniają się między innymi Chikara, Dragon Gate USA, EVOLVE, Impact Wrestling, Lucha Underground, Pro Wrestling Guerrilla, Ring of Honor i Shimmer Women Athletes[117][118][119]. Istnieją też dwie znaczące amerykańskie podległe organizacje, których celem nadrzędnym jest szkolenie początkujących zawodników. Są to NXT należące do WWE oraz Ohio Valley Wrestling należące dawniej do WWE, a obecnie do Impact Wrestling[56].

Śmiertelność wśród zawodników

Ceremonia pośmiertnego wprowadzenia do WWE Hall of Fame zmarłego w wieku 34 lat wrestlera Yokozuny

Powszechnie uważa się, że wrestlerzy umierają częściej i bardziej przedwcześnie zarówno w porównaniu do całej ludności Stanów Zjednoczonych, jak i osób uprawiających inne dyscypliny sportu. Serwis sportowy sport.pl, napisał w 2008 roku W ciągu ostatnich 25 lat niemal siedemdziesięciu zawodowych zapaśników zakończyło życie, nie ukończywszy 50. roku życia. Jako przyczyny zostały wymienione atak serca, nadużycie narkotyków lub leków i samobójstwa. W artykule stwierdzono też, że zażywanie sterydów i leków przeciwbólowych mogły przyczynić się do śmierci zawodników[120]. W 2015 roku BBC World Service podało informację, że w sumie zmarło 20% wrestlerów, którzy w 2010 roku byliby między 50, a 55 rokiem życia. W przypadku futbolistów amerykańskich ten odsetek wynosił natomiast 4%. BBC powołało się na obliczenia Benjamina Morrisa sporządzone na potrzeby bloga statystycznego FiveThirtyEight. Eric Cohen, dziennikarz z Nowego Jorku zajmujący się wrestlingiem, jako przyczynę takiego stanu rzeczy podał zażywanie sterydów i narkotyków oraz przemęczenie wynikające z braku przerwy sezonowej[121]. W 2016 roku Fox News powołując się na własny zespół medyczny podało do informacji, że organizacja WWE tworzy stresujące warunki pracy, które sprawiają, że wrestlerzy częściej uzależniają się od narkotyków i zażywają sterydy[122].

W 2014 roku Eastern Michigan University opublikował badania dotyczące umieralności wrestlerów. Przebadano grupę 557 byłych wrestlerów. 62 z nich zmarło między 1985, a 2011 rokiem. 49 umarło przed 50 rokiem życia, 24 przed 40, a dwóch przed 30. Umieralność wrestlerów między 45, a 54 rokiem życia wyniosła o 2,9 więcej, niż wśród całej męskiej populacji Stanów Zjednoczonych. Najczęstszą przyczyną śmierci były choroby układu krążenia[123].

Zmarły w 2007 Chris Benoit (z lewej) i zmarły w 2005 Eddie Guerrero (z prawej) - wrestlerzy, których śmierć odbiła się szerokim echem w mediach i przyczyniła się do zmian w funkcjonowaniu WWE

Jeden z najbardziej znanych śmiertelnych wypadków w wrestlingu miał miejsce w 1999 roku, na gali WWF, Over the Edge. Owen Hart miał walczyć z mistrzem The Godfatherem o pas WWF Intercontinental Championship. Odgrywał w tym czasie komiczną postać superbohatera, The Blue Blazera. Przed walką miał wejść na arenę spuszczając się po linie z sufitu. Mechanizm zatrzaskowy otworzył się, gdy wrestler był na wysokości ponad 20 metrów. Owen spadł, zetknął się klatką piersiową z linami ringu, a następnie uderzył głową w narożnik, po czym z dużą siłą runął plecami na podłogę. Zmarł w drodze do szpitala. Wydarzenie to wywołało wiele kontrowersji i krytyki, między innymi ze strony rodziny zmarłego[124][125][126]. WWF było oskarżane o zaniedbanie[125]. Krytykowana była też decyzja o nieprzerwaniu gali po śmierci Owena Harta[127]. Brat zmarłego, Bret Hart, oraz kuzyn Roddy Piper, obarczali odpowiedzialnością o zabójstwo głównego scenarzystę organizacji w tym okresie, Vince’owi Russo[128]. Wdowa po tragicznie zmarłym, Martha Hart, złożyła pozew sądowy przeciwko WWF, który zakończył się ugodą i wypłaceniem przez firmę 18 milionów dolarów[126].

Śmierć popularnego wrestlera, Eddiego Guerrero, na chorobę serca przyciągnęła szczególną uwagę mediów w 2005 roku. Pojawiły się podejrzenia, że do jego śmierci mogło się przyczynić zażywanie sterydów. W związku z tym WWE rozpoczęło program losowych kontroli antydopingowych[15].

25 czerwca 2007 popularny wrestler Chris Benoit zamordował swoją żonę, Nancy Benoit, i syna, Daniela Benoit, a potem popełnił samobójstwo. Istnieją podejrzenia, że Benoit dopuścił się morderstwa pod wpływem narkotyków, sterydów lub częstych urazów głowy. Sekcja zwłok wykazała, że Benoit miał uszkodzony mózg. WWE odcięło się od zmarłego wrestlera i od tego czasu stara się o nim nie wspominać w swoich materiałach. Głośna tragedia przyczyniła się jednak do wielu zmian w organizacji. Z czasem budowa ciał zawodników zatrudnianych przez WWE stała się bardziej stonowana. Personel zaczęto poddawać regularnym testom medycznym. Ograniczono sytuacje, w których wrestlerzy mogli doznać urazu głowy, w tym częste i charakterystyczne dla WWE ciosy składanym krzesłem. Starano się też, aby w czasie walk nie dochodziło do krwawienia. Od lipca 2008 programy WWE posiadają kategorię PG, czyli zalecany nadzór rodzicielski[129].

Lista wypadków w ringu
Pseudonim ringowy

(prawdziwe imię i nazwisko)

 Wiek Organizacja Data śmierci Miejsce śmierci Przyczyna lub okoliczności śmierci Przypis
Janet Wolfe 18 National Wrestling Alliance 28 lipca 1951(dts)  Stany Zjednoczone,  Ohio, East Liverpool Krwotok śródmózgowy [124][130][131][132]
Iron Mike DiBiase
(Michael DiBiase)		 45 American Wrestling Association 2 lipca 1969(dts)  Stany Zjednoczone,  Teksas, Lubbock Zawał mięśnia sercowego [124][132][133]
Luther Lindsay (Luther Goodall) 47 National Wrestling Alliance 21 lutego 1972(dts)  Stany Zjednoczone,  Karolina Północna, Charlotte Nagłe zatrzymanie krążenia po wykonaniu manewru belly-flop [132][134]
Masakazu Fukuda (Masakazu Fukuda) 27 New Japan Pro-Wrestling 19 kwietnia 2000(dts)  Stany Zjednoczone,

 Karolina Północna, Charlotte

 Wypadek w ringu – krwotok śródmózgowy po tym jak Katsuyori Shibata wykonał na nim elbow drop [135][136][137]
Ray Gunkel (Raymond Gunkel) 48 National Wrestling Alliance 1 sierpnia 1972(dts)  Stany Zjednoczone,  Georgia,

Savannah

 Krwiak po otrzymaniu ciosu w klatkę piersiową od Oxa Bakera [138]
Malcolm Kirk
(Malcolm Kirk)		 50 Joint Promotions 24 sierpnia 1987(dts)  Wielka Brytania,  Anglia, Great Yarmouth Zmarł po tym jak Big Daddy zaatakował go ruchem splash [132][139][140]
Kevin Cawley 46 All Star Wrestling październik 1992  Wielka Brytania,  Anglia, Londyn Zawał mięśnia sercowego [132]
Oro
(Jesús Silva)		 21 Consejo Mundial de Lucha Libre 26 października 1993(dts)  Meksyk, Meksyk Tętniak śródczaszkowy po nieudanym przyjęciu ciosu clothesline [124][141]
Larry Cameron 41 Catch Wrestling Association 13 grudnia 1993(dts)  Niemcy, Brema Zawał mięśnia sercowego [132][142]
Plum Mariko
(Mariko Umeda)		 29 JWP Joshi Puroresu 16 sierpnia 1997(dts)  Japonia, Hiroszima Uszkodzenie mózgu po tym jak Mayumi Ozaki wykonała na niej manewr powerbomb [124][132][143]
Emiko Kado 23 Hyper Visual Fighting Arsion 9 kwietnia 1999(dts)  Japonia, Osaka Krwotok śródmózgowy po otrzymaniu ciosu w głowę [124][144]
Owen Hart 34 World Wrestling Federation 23 maja 1999(dts)  Kanada,  Alberta, Calgary Krwotok wewnętrzny po upadku z dużej wysokości w czasie popisowego wejścia [124][125]
Gary Albright 36 World Xtreme Wrestling 7 stycznia 2000(dts)  Stany Zjednoczone,  Pensylwania, Hazleton Zawał mięśnia sercowego po otrzymaniu ciosu RKO od Lucifera Grimma [132][145]
Moondog Spot
(Larry Booker)		 51 Memphis Wrestling 29 listopada 2003(dts)  Stany Zjednoczone,  Tennessee, Memphis Zawał mięśnia sercowego [132][146]
Mitsuharu Misawa 46 Pro Wrestling Noah 13 czerwca 2009(dts)  Japonia, Hiroszima Nagłe zatrzymanie krążenia po tym jak Akitoshi Saito wykonał na nim suples [124][147][148]
Perro Aguayo Jr.
(Pedro Ramírez)		 35 Asistencia Asesoría y Administración 21 marca 2015(dts)  Meksyk, Tijuana Uraz rdzenia kręgowego po tym jak Rey Mysterio uderzył go ciosem dropkick [124][149]
Akira
(Kinga Leszczyk)		 16 Maniac Zone Wrestling 3 czerwca 2015(dts)  Polska, Nysa Tętniak[150][151] [152][153]
Eric Denis 40 International Championship Wrestling 10 października 2017  Stany Zjednoczone,  Nowy Jork, Manhattan Zawał mięśnia sercowego [154][155]

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Wrestling – udawany sport czy prawdziwa sztuka? [online], Interia, 13 stycznia 2014 [dostęp 2017-11-03] (pol.).
  2. 1 2 Władysław Pytlasiński – rzeźnik, zapaśnik, aktor, [w:] Jerzy Chociłowski, Talia niezwykłych postaci II RP. Sławne, niezwykłe, popularne, wyd. I, Warszawa, ISBN 978-83-64185-09-0, OCLC 878481983.
  3. 1 2 3 Roots and history of Olympic wrestling [online], International Federation of Associated Wrestling, 21 czerwca 2012 [dostęp 2017-11-02] [zarchiwizowane z adresu 2012-06-21] (ang.).
  4. 1 2 3 History of Wrestling [online], United World Wrestling [dostęp 2017-11-01] (ang.).
  5. 1 2 3 4 Wrestling’s Forefathers, [w:] Keith Elliot Greenberg, Pro Wrestling: From Carnivals to Cable TV, Lerner Publications, 2000, s. 14–18, ISBN 978-0-8225-3332-0 [dostęp 2017-11-02] (ang.).
  6. ↑ Gorgeous George, [w:] Keith Elliot Greenberg, Pro Wrestling: From Carnivals to Cable TV, Lerner Publications, 2000, s. 23, ISBN 978-0-8225-3332-0 [dostęp 2017-11-02] (ang.).
  7. 1 2 3 The History of the National Wrestling Alliance [online], Online World of Wrestling, 7 września 2014 [dostęp 2017-11-03] (ang.).
  8. 1 2 History of Lucha Libre and Mexican Professional Wrestling [online], Maska Lucha [dostęp 2017-11-04] (ang.).
  9. 1 2 A Brief History of Japanese Professional Wrestling [online], nippon.com, 3 grudnia 2014 [dostęp 2017-11-04] (ang.).
  10. ↑ The epic history of WWE [online], WWE, 15 lutego 2012 [dostęp 2017-11-01] (ang.).
  11. ↑ Przemysław Naruszewicz, Historia WWE – World Wrestling Entertaiment [online], wrestling.pl, 24 czerwca 2007 [dostęp 2017-11-01] (pol.).
  12. 1 2 3 Kevin Powers, The History of WCW [online], WWE, 23 lutego 2012 [dostęp 2017-11-04] (ang.).
  13. 1 2 World Wrestling Federation Entertainment drops the ‘F’! [online], WWE, 6 maja 2002 [dostęp 2017-11-04] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-18] (ang.).
  14. ↑ Brandon Howard, TV Ratings & Viewership: WWE, ROH, TNA, Lucha Underground & NJPW on AXS [online], Voices of Wrestling, 8 września 2015 [dostęp 2017-11-05] (ang.).
  15. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Ed Grabianowski, How Pro Wrestling Works [online], HowStuffWorks, 13 stycznia 2006 [dostęp 2017-11-07] (ang.).
  16. ↑ Top 25 most devastating submission holds [online], WWE [dostęp 2017-11-20] (ang.).
  17. 1 2 3 Ed Grabianowski, How Mexican Wrestling Works [online], HowStuffWorks, 14 czerwca 2006 [dostęp 2018-01-15] (ang.).
  18. ↑ Richard Hoy-Browne, Historic Moments in Wrestling part 6: Vince McMahon admits wrestling [online], The Independent, 30 maja 2014 [dostęp 2017-11-04] (ang.).
  19. ↑ Evan V. Symon, 5 Behind-the-Scenes Facts I Learned as a Pro Wrestler [online], Cracked.com, 16 marca 2014 [dostęp 2017-12-17].
  20. 1 2 3 4 Kevin Wong, The Secret Language of Pro Wrestling, Decoded [online], Complex, 18 sierpnia 2016 [dostęp 2018-01-14] (ang.).
  21. ↑ Rex Ivanovic, Always cheat: Gorgeous George [online], Cageside Seats, 1 maja 2013 [dostęp 2018-01-13] (ang.).
  22. ↑ John S. Nash, The 65th Anniversary of Gorgeous George’s TV Debut [online], Cageside Seats, 11 listopada 2012 [dostęp 2018-01-13] (ang.).
  23. ↑ Stefano Mocella, Top 10 Greatest Wrestling Managers of All Time [online], The Richest, 23 lutego 2014 [dostęp 2016-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-17] (pol.).
  24. ↑ Aubrey Sitterson, Professional wrestling’s best managers [online], geek.com, 17 listopada 2015 [dostęp 2016-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-11] (ang.).
  25. ↑ Pro Wrestling Torch VIP [online], PWTorch.com [dostęp 2018-01-15] (ang.).
  26. ↑ Andrew Lynch, The 25 best wrestling finishers ever, from the Stone Cold Stunner to the Mandible Claw [online], FOX Sports, 20 października 2016 [dostęp 2017-12-23] (ang.).
  27. ↑ Nicholas Sammond, Steel Chair to the Head: The Pleasure and Pain of Professional Wrestling, Duke University Press, 13 stycznia 2005, ISBN 0-8223-3438-0 [dostęp 2018-01-17] (ang.).
  28. ↑ Bruno „Bammer” Brito, Bammer: “Os vários estilos do lutador” [online], Wrestling PT, 11 kwietnia 2014 [dostęp 2018-01-17] (port.).
  29. ↑ Brian Solomon, Pro Wrestling FAQ: All That’s Left to Know About the World’s Most Entertaining Spectacle, Hal Leonard Corporation, 1 kwietnia 2015, ISBN 978-1-61713-627-6 [dostęp 2018-01-17] (ang.).
  30. ↑ Jacob Trowbridge, 10 Greatest Wrestling Brawlers Of All Time [online], WhatCulture.com, 3 maja 2016 [dostęp 2018-01-17] (ang.).
  31. ↑ Backyard Wrestlers Beat Each Other Bloody [online], ABC News, 6 stycznia 2006 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  32. ↑ Deborah Hudson, ESPN.com – Page2 – Desperately seeking ...backyard wrestling [online], ESPN [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  33. ↑ Kyle Almond, The art of the ‘death match’ [online], CNN, 27 sierpnia 2015 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  34. ↑ Jessica Green, Inside the blood-splattered world of hardcore wrestling [online], Mail Online, 12 stycznia 2018 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  35. ↑ Hardcore Match [online], WWE, 18 lutego 2010 [dostęp 2018-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2010-02-18] (ang.).
  36. ↑ History of the Death Match, „Online World of Wrestling” [dostęp 2017-12-17] (ang.).
  37. ↑ Specialty Matches [online], WWE, 10 lutego 2010 [dostęp 2017-11-07] [zarchiwizowane z adresu 2010-02-10] (ang.).
  38. 1 2 3 4 5 Alexander Podgorski, 15 Biggest Differences Between WWE And Japanese Wrestling [online], WhatCulture.com, 10 grudnia 2014 [dostęp 2018-01-15] (ang.).
  39. ↑ Adam Blampied, 10 Hardcore Japanese Wrestling Stipulations You Won’t Believe Are Real [online], WhatCulture.com, 15 kwietnia 2015 [dostęp 2018-01-15] (ang.).
  40. ↑ Philip Kreikenbohm, Lista japońskich organizacji wrestlerskich [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  41. ↑ Adam Abdalla, How Japanese Wrestling Is Body Slamming the American Mainstream [online], Vice, 3 lipca 2016 [dostęp 2018-01-15] (ang.).
  42. 1 2 Alexander Podgorski, 10 Most Prestigious Wrestling Tournaments Of All Time [online], WhatCulture.com, 11 czerwca 2015 [dostęp 2018-01-25] (ang.).
  43. 1 2 3 4 5 Patrick A. Smith, Top 15 American Wrestlers Who Succeeded In Japan [online], TheSportster, 2 maja 2016 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  44. ↑ Adam Martin, WWE News, RAW Results, Smackdown Results, „Wrestle View”, 4 stycznia 2009 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  45. ↑ 1st Annual MSG League, [w:] MSG League, prowrestlinghistory.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  46. ↑ Chris Benoit [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  47. ↑ Daniel Bryan [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2012-08-29] (ang.).
  48. ↑ Ric Flair [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2014-05-19] (ang.).
  49. ↑ Zach Linder, Dirty dozen: Mick Foley’s 12 wildest matches [online], WWE, 20 marca 2013 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  50. ↑ Philip Kreikenbohm, Hulk Hogan [online], Cagematch.net [dostęp 2017-04-03] (ang.).
  51. 1 2 Aaron Oster, Shinsuke Nakamura Leads New Generation of Japanese Wrestlers in America [online], Rolling Stone, 18 listopada 2016 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  52. ↑ Rob Van Dam [online], accelerator3359.com [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  53. ↑ Vivin Jacob Geevarghese, This day in Pro Wrestling history – 30th November [online], Sportskeeda, 30 listopada 2016 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  54. ↑ Antonio Inoki [online], WWE [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  55. ↑ Tatsumi Fujinami [online], WWE [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  56. 1 2 3 Eric Cohen, The Top 10 Best Wrestling Schools [online], ThoughtCo, 5 sierpnia 2017 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  57. ↑ Marc Middleton, WWE Looking To Acquire Several Canadian Wrestling Tape Libraries Soon? – WrestlingInc.com [online], WrestlingInc.com, 30 czerwca 2014 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
  58. ↑ Philip Kreikenbohm, Lista kanadyjskich organizacji wrestlerskich [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  59. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Canadian Wrestlers [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  60. ↑ Aliyah [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  61. ↑ Tyler Breeze [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  62. ↑ Tye Dillinger [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  63. ↑ Philip Kreikenbohm, Rocky Johnson [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  64. ↑ Philip Kreikenbohm, Tyson Kidd [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  65. ↑ Philip Kreikenbohm, Ivan Koloff [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  66. ↑ Philip Kreikenbohm, Angelina Love [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  67. ↑ Philip Kreikenbohm, Jinder Mahal [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  68. ↑ Philip Kreikenbohm, Santino Marella [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  69. ↑ Philip Kreikenbohm, Nicole Matthews [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  70. ↑ Philip Kreikenbohm, Rosa Mendes [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  71. ↑ Philip Kreikenbohm, Maryse [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  72. ↑ Philip Kreikenbohm, Lanny Poffo [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  73. ↑ Philip Kreikenbohm, Bobby Roode [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  74. ↑ Philip Kreikenbohm, Davey Boy Smith Jr. [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  75. ↑ Philip Kreikenbohm, Taya [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  76. ↑ Philip Kreikenbohm, Laurel Van Ness, Chelsea Green [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  77. ↑ Philip Kreikenbohm, Viktor [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  78. ↑ Philip Kreikenbohm, Sami Zayn [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  79. ↑ Philip Kreikenbohm, Lista meksykańskich organizacji wrestlerskich [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  80. ↑ Lucha Libre AAA [online], luchalibreaaa.com [dostęp 2018-01-23] (hiszp.).
  81. ↑ Philip Kreikenbohm, Maniac Zone Wrestling (MZW) [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  82. ↑ Philip Kreikenbohm, Kombat Pro Wrestling (KPW) [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  83. ↑ Philip Kreikenbohm, PpW Ewenement Wrestling (PpW) [online], Cagematch.net [dostęp 2023-12-29] (ang.).
  84. ↑ Philip Kreikenbohm, Prime Time Wrestling (PTW) [online], Cagematch.net [dostęp 2023-01-29] (ang.).
  85. ↑ Bartosz Turlejski, Chwyt Suprona (wywiad) [online], 24Kurier, 30 września 2011 [dostęp 2018-01-19] [zarchiwizowane z adresu 2011-09-30], Cytat: Poznałem kolegę, który pracował w Zjednoczonych Przedsiębiorstwach Rozrywkowych i m.in. przy jego pomocy organizowałem gale. To było na początku lat 80. Wzięliśmy paru kulturystów, atletów m.in. świętej pamięci Władka Komara. Jeździliśmy po Polsce. W Warszawie i Poznaniu nasze pokazy oglądało mnóstwo widzów. Ale jeździliśmy też po ZSRR. W Tbilisi w Gruzji w hali na 8 tysięcy ludzi – oglądało nas ściśnięte w jedną kupę 14 tysięcy osób. Wszystkiego pilnowały dwa kordony policji. Byliśmy też w Kazachstanie, Armenii, Azerbejdżanie, na Łotwie i Litwie… No i oczywiście byliśmy też w Moskwie. W parku Gorkiego wystąpiliśmy trzy razy. To był niesamowity sukces. Tyle osób w tym miejscu mogła zebrać chyba tylko Ałła Pugaczowa. W hali Dynama też było ludzi po brzegi. Urządzaliśmy międzynarodowy turniej, w którym m.in. Rosjanie bili Niemców itp. A publiczność była zachwycona. Były też zabawne sytuacje. Władek Komar po każdej walce śpiewał. W Polsce publiczność była zachwycona. W Związku Radzieckim z kolei najpierw była cisza, konsternacja, a później głośne gwizdy. W Tbilisi natomiast była taka sytuacja, że ogłosiliśmy turniej. Zaprosiliśmy do udziału najsilniejszych mężczyzn z widowni. Wszyscy byli przekonani, że będą walczyć ze mną. Rywalizacja miała polegać jednak na tym, żeby robić przysiady z modelką na plecach. Problem był taki, że to byli muzułmanie i żaden nie mógł dopuścić do tego, żeby kobieta mu tak usiadła. Innym razem daliśmy plakat naszego show z kobietami w bokserskich rękawicach i z nagimi piersiami. Grozili, że nas powyrzynają. (pol.).
  86. ↑ Rp.pl, Przyjechał „Żelazny Szejk” – Archiwum Rzeczpospolitej [online], archiwum.rp.pl [dostęp 2018-01-19].
  87. ↑ Żelazny Szejk, „gazetapl” [dostęp 2018-01-19] (pol.).
  88. ↑ Goście z komiksu, „gazetapl” [dostęp 2018-01-19] (pol.).
  89. ↑ Zapasy zdemaskowane, „gazetapl” [dostęp 2018-01-19] (pol.).
  90. 1 2 O nas [online], Do or Die Wrestling, 24 lipca 2012 [dostęp 2018-01-20] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-24], Cytat: DDW jest pierwszą prawdziwą federacją wrestlingu w Polsce. Jesteśmy pierwszą firmą, która sprowadziła ring z USA i organizuje gale na żywo. Prowadzimy także pierwszą i jedyną szkołę wrestlingu w kraju. Jesteśmy dumni z bycia prawdziwą POLSKĄ federacją trenującą i wspierającą polskich wrestlerów z naszej szkoły oraz promującą pro wrestling nie tylko w panśtwie, ale na całym świecie. DDW powstało w 2009 roku z inicjatywy Dona Roida, amerykańskiego pro wrestlera. Don jest właścicielem, promotorem i głównym trenerem w szkółce DDW. (pol.).
  91. 1 2 Philip Kreikenbohm, Do Or Die Wrestling (DDW) [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  92. 1 2 Organizacja [online], Total Blast Wrestling [dostęp 2018-01-20], Cytat: Total Blast Wrestling jest polską organizacją wrestlingu współpracującą z francuską promocją Eurostars, która funkcjonuje już od 25 lat. Gwiazdy Total Blast Wrestling to wrestlerzy z wieloletnim doświadczeniem, efektowni, potężni i z charakterem. (...) Patronat nad Total Blast Wrestling posiadają takie media jak Rock Megastacja, Radio Rekord oraz Super Express. (pol.).
  93. ↑ Philip Kreikenbohm, Total Blast Wrestling [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  94. ↑ Which independent stars just signed with WWE? [online], WWE, 12 kwietnia 2016 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  95. ↑ Pat Laprade, Bertrand Hebert, Mad Dogs, Midgets and Screw Jobs: The Untold Story of How Montreal Shaped the World of Wrestling, ECW Press, 14 marca 2013, ISBN 978-1-77090-296-1 [dostęp 2018-01-22] (ang.).
  96. ↑ Stampede Wrestling Hall Of Fame [online], Wrestling-Titles.com [dostęp 2018-01-22] (ang.).
  97. ↑ Douglas Martin, Abe Coleman, 101, Wrestler Known as Hebrew Hercules, „The New York Times”, 2 kwietnia 2007, ISSN 0362-4331 [dostęp 2018-01-22] (ang.).
  98. ↑ Philip Kreikenbohm, Abe Coleman [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  99. ↑ Greg Oliver, Depression era grappler Abe Coleman, 101, dies [online], Canoe.com, 28 marca 2007 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  100. 1 2 3 Harris M. Lentz III, Biographical Dictionary of Professional Wrestling, 2d ed., McFarland, 21 października 2003, ISBN 978-1-4766-0505-0 [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  101. ↑ Szymon Jakubowski. Zbyszko Cyganiewicz – siłacz wszech czasów. „Głos Leżajska”, s. 8, 12 2017. Leżajsk. (pol.).
  102. ↑ American Heavyweight Title [online], Wrestling-Titles.com [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  103. ↑ Roger Baker, Blast From the Past: The Mighty Igor – The Friendly Giant [online], CANOE, 3 kwietnia 2016 [dostęp 2018-01-22] (ang.).
  104. ↑ David Chappell, February 1978 [online], Mid-Atlantic Wrestling Gateway [dostęp 2018-01-22].
  105. ↑ Michael Carlson, Obituary: Walter ‘Killer’ Kowalski [online], the Guardian, 28 października 2008 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  106. ↑ Killer Kowalski [online], WWE [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  107. ↑ James Morton, Killer Kowalski: Hard man of American professional wrestling [online], The Independent, 24 listopada 2008 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  108. ↑ Greg Oliver, Thoughtful words from the ‘Glama-mom’ Beth Phoenix [online], Canoe.com, 3 kwietnia 2016 [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  109. ↑ Ten Polak był legendą wrestlingu! [online], Wirtualna Polska, 19 sierpnia 2013 [dostęp 2018-01-20] (pol.).
  110. ↑ Ivan Putski [online], Online World of Wrestling [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  111. ↑ Andre the Giant. Polsko-bułgarski gigant wrestlingu [online], Nasza Historia, 30 września 2016 [dostęp 2018-01-23] (pol.).
  112. ↑ Eddie Mac, This Day in Wrestling History (May 19): Andre the Giant is Born [online], Cageside Seats, 19 maja 2017 [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  113. ↑ Philip Kreikenbohm, Lista amerykańskich organizacji wrestlerskich [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  114. ↑ The Age of Territories, [w:] Keith Elliot Greenberg, Pro Wrestling: From Carnivals to Cable TV, Lerner Publications, 2000, s. 37–39, ISBN 978-0-8225-3332-0 [dostęp 2017-11-02] (ang.).
  115. 1 2 The epic history of WWE, „WWE”, 15 lutego 2012 [dostęp 2017-11-01] (ang.).
  116. ↑ Philip Kreikenbohm, Extreme Championship Wrestling (ECW) [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-20] (ang.).
  117. ↑ Harry Kettle, 5 wrestling promotions that are WWE’s biggest threats [online], Sportskeeda, 18 stycznia 2017 [dostęp 2017-11-04] (ang.).
  118. ↑ Katie Gregerson, 7 Spectacular Wrestling Promotions That Aren’t WWE [online], Ringside Intel, 14 lipca 2017 [dostęp 2017-11-04] (ang.).
  119. ↑ Alex Giardini, Top 10 Wrestling Shows You Should Watch Instead of WWE [online], The Richest, 18 czerwca 2015 [dostęp 2017-11-04] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-20] (ang.).
  120. ↑ Michał Kiedrowski, Ciemna strona wrestlingu: Udawany sport, prawdziwe ofiary, „Sport.pl”, 7 października 2008 [dostęp 2018-01-24] (pol.).
  121. ↑ David Rhodes, Why do wrestlers so often die young? [online], BBC World Service, 8 sierpnia 2015 [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  122. ↑ Blanche Johnson, Why wrestlers die so young [online], Fox News, 26 kwietnia 2016 [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  123. ↑ Christopher W. Herman i inni, The Very High Premature Mortality Rate among Active Professional Wrestlers Is Primarily Due to Cardiovascular Disease, „PLOS One”, 9 (11), 2014, e109945, DOI: 10.1371/journal.pone.0109945, ISSN 1932-6203 [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  124. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 8 Wrestlers Who Died In The Ring And 8 Close Calls [online], TheSportster, 22 sierpnia 2017 [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  125. 1 2 3 CNN – Wrestler Owen Hart killed in fall during stunt [online], CNN, 24 maja 1999 [dostęp 2017-11-08] (ang.).
  126. 1 2 Chris Flynn, 15 Things WWE Wants You To Forget About The Hart Family [online], TheRichest, 31 lipca 2016 [dostęp 2018-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-11] (ang.).
  127. ↑ Ben Halls, Fake Sport, Real Death: The Bizzare Relationship Between Professional Wrestling and Fatality [online], Vice, 22 lutego 2017 [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  128. ↑ Alastair Davidson, WWE: Owen Hart’s brother blames Vince Russo for wrestler’s death in Twitter rant [online], GiveMeSport, 29 lipca 2014 [dostęp 2018-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-25] (ang.).
  129. ↑ Michael Hamflett, 10 Ways The Chris Benoit Double-Murder/Suicide Case Changed WWE Forever, „WhatCulture.com”, 24 czerwca 2017 [dostęp 2017-11-04] (ang.).
  130. ↑ Axel Saalbach, Janet Wolfe [online], Wrestlingdata.com [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  131. ↑ Janet Boyer Wolfe (1933-1951) – Find A Grave... [online], Findagrave.com [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  132. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Dean Ayass, 13 Wrestlers Who Died In The Ring [online], WhatCulture.com, 1 września 2014 [dostęp 2017-11-18] (ang.).
  133. ↑ John Grasso, Historical Dictionary of Wrestling, Scarecrow Press, 6 marca 2014, s. 79, ISBN 978-0-8108-7926-3 [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  134. ↑ Luther Lindsay [online], Online World of Wrestling [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-17] (ang.).
  135. ↑ Masakazu Fukuda: Profile & Match Listing [online], Internet Wrestling Database [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  136. ↑ Philip Kreikenbohm, Masakazu Fukuda [online], Cagematch.net [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  137. ↑ David Bixenspan, Katsuyori Shibata Is Just The Latest Japanese Wrestling Star To Suffer A Serious Head Injury [online], Deadspin [dostęp 2018-01-24] (ang.).
  138. ↑ Steven Johnson, How Ray Gunkel’s death changed wrestling [online], Canoe.com, 27 czerwca 2008 [dostęp 2017-11-19] (ang.).
  139. ↑ The ten strangest sporting deaths [online], The Guardian [dostęp 2017-11-18] (ang.).
  140. ↑ King Kong Kirk [online], Online World of Wrestling [dostęp 2017-11-18] (ang.).
  141. ↑ Philip Kreikenbohm, Oro [online], Cagematch.net [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  142. ↑ Larry Cameron [online], Online World of Wrestling [dostęp 2017-11-18] (ang.).
  143. ↑ Philip Kreikenbohm, Plum Mariko [online], Cagematch.net [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  144. ↑ Philip Kreikenbohm, Emiko Kado [online], Cagematch.net [dostęp 2017-11-17] (ang.).
  145. ↑ Gary Albright [online], Online World of Wrestling [dostęp 2017-11-18] (ang.).
  146. ↑ Moondog Spot [online], Online World of Wrestling [dostęp 2017-11-18] (ang.).
  147. ↑ Misawa Mitsuharu, [w:] Harris M. Lentz III, Obituaries in the Performing Arts, 2009: Film, Television, Radio, Theatre, Dance, Music, Cartoons and Pop Culture, McFarland, 17 maja 2010, s. 365, ISBN 978-0-7864-5645-1 [dostęp 2017-11-16] (ang.).
  148. ↑ Eddie Mac, On This Day in History: Mitsuharu Misawa Passes Away, „Cageside Seats”, 13 czerwca 2017 [dostęp 2017-11-16] (ang.).
  149. ↑ Keith Harris, Perro Aguayo Jr.'s cause of death confirmed [online], Cage Side Seats, 21 maja 2015 [dostęp 2017-11-08] (ang.).
  150. ↑ Historia Polskiego Wrestlingu #6 [online], MyWrestling, 24 czerwca 2016 [dostęp 2022-05-07] (pol.).
  151. ↑ Attitude Mówi - Wrestling Podcast Live - R.I.P. [online], YouTube, 19 sierpnia 2015 [dostęp 2022-05-08] (pol.).
  152. ↑ Nastolatka zmarła podczas międzynarodowej gali wrestlingu w Głuchołazach [online], gazeta.pl, 5 czerwca 2015 [dostęp 2017-11-20] (pol.).
  153. ↑ Tragiczna śmierć 16-latki na zawodach sportowych! [online], Fakt, 19 marca 2016 [dostęp 2017-11-20] (pol.).
  154. ↑ Henry Holloway, Wrestler DIES in the ring after suffering massive heart attack during match [online], Daily Star, 10 października 2017 [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  155. ↑ Harry Cockburn, The wrestler Eric Denis has died after a heart attack in the ring, „The Independent”, 10 października 2017 [dostęp 2017-11-15] (ang.).

Linki zewnętrzne

Bazy danych o wrestlingu

Portale informacyjne i analityczne poświęcone wrestlingowi

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.