H-Fosfoniany – organiczne lub nieorganiczne związki chemiczne, estry (rzadziej sole) kwasu fosfonowego.

Charakteryzują się posiadaniem ugrupowania O=P−H. Występują w równowadze tautomerycznej z formą fosforynową (ugrupowanie P−OH). Diestry H-fosfonianowe w warunkach zasadowych łatwo ulegają hydrolizie do monoestrów lub transestryfikacji do innych diestrów, natomiast w środowisku neutralnym i kwaśnym są stosunkowo trwałe. Ponadto w łagodnych warunkach (temperatura pokojowa, rozcieńczone roztwory w neutralnych rozpuszczalnikach, niewielkie nadmiary reagentów) mogą być ilościowo przekształcone w inne pochodne, na przykład fosforany, tiofosforany, selenofosforany, boranofosforany.

H-Fosfoniany istnieją w dwóch formach tautomerycznych. Forma główna (ponad 99%) to forma H-fosfonianowa. Siłą napędową takiego położenia równowagi fosforyn–H-fosfonian jest wysoka energia ugrupowania fosforylowego P=O.

Wiązanie P-H można łatwo obserwować za pomocą spektroskopii magnetycznego rezonansu jądrowego ³¹P (charakterystyczna stała sprzężenia ¹J_PH rzędu 600–800 Hz). Forma fosforynowa jest zwykle poniżej granicy detekcji spektroskopowej, ale o jej istnieniu świadczą reakcje możliwe tylko dla formy mającej wolną parę elektronową na atomie fosforu, na przykład reakcja z fluorowcami:

Transestryfikacja H-fosfonianu difenylowego z następczą hydrolizą jest jedną z metod otrzymywania H-fosfonianów nukleozydów:

H-Fosfoniany nukleozydów są substratami w H-fosfonianowej metodzie syntezy oligonukleotydów.

Zobacz też

• fosfoniany (C-fosfoniany)
• amidofosforyny

Bibliografia

• JacekJ. Stawinski JacekJ., AdamA. Kraszewski AdamA., How To Get the Most Out of Two Phosphorus Chemistries. Studies on H-Phosphonates, „Accounts of Chemical Research”, 35 (11), 2002, s. 952–960, DOI: 10.1021/ar010049p .