Jan Feliks Piwarski, Karczma „Ostatni Grosz”
Zabawa w karczmie
Rozkład pomieszczeń w karczmie I typu
Rozkład pomieszczeń w karczmie II typu

Karczma (również austeria, oberża, zajazd, gospoda, gościniec) – budynek służący jako miejsce spotkań i wyszynku oraz czasami jako dom zajezdny przeznaczony dla podróżnych[1].

Historia

Historia karczm w Polsce datuje się od wczesnego średniowiecza i związana jest z prawem propinacji. Początkowo stanowiły własność władcy, który nadawał przywilej ich prowadzenia zakonom, rycerstwu, a w okresie kolonizacji na prawie niemieckim sołtysom sprowadzającym osadników. Od 1494 obowiązywało prawo propinacyjne, zastrzegające wyłączność sprzedaży trunków dla właścicieli wiosek. Od tego czasu wina i miody były z karczem systematycznie wypierane przez wódkę.

Dla zwiększenia dochodów wprowadzano przymus propinacyjny nakazujący chłopom kupowanie napojów alkoholowych w karczmach wyznaczonych przez właścicieli majątków oraz tak zwane „narzuty”, czyli obowiązek kupowania trunków po cenie narzuconej przez dwory.

Do XVIII wieku karczmy, przeważnie drewniane, stawiano przy głównych traktach, często na rozstajach dróg, na przedmieściach miast, w rynkach miasteczek oraz we wsiach[2].

W XIX wieku pojawił się nowy typ karczem, wzorowany na francuskich i niemieckich Établissement. Były to przedsiębiorstwa rozrywkowo-rekreacyjne otoczone ogrodem lub małym parkiem, zlokalizowane na przedmieściach i terenach podmiejskich wielkich i średnich miast. Najbardziej znanym przykładem karczmy nowego typu jest Żółta Karczma na Służewie (Warszawa), o formie italianizującej, zbudowana w 1846 według projektu Franciszka Marii Lanciego[3].

Początkowo głównym pomieszczeniem karczmy była duża izba szynkowa, później powiększano je o pokoje zajezdne oraz stajnie i wozownie (stan). Często bryła budynku wyposażona była w ganki oraz podcienia i zwieńczona dachem polskim. W okresie klasycyzmu, w karczmach murowanych, charakterystycznymi elementami architektonicznymi były portyki i ryzality.

W Polsce występowały głównie dwa typy karczm:

  • rzadziej spotykana na planie litery T, gdzie stan usytuowany jest prostopadle do budynku mieszkalnego na osi sieni przejazdowej
  • na planie prostokąta – stan na przedłużeniu części mieszkalnej, z wjazdem od strony szczytowej przez podsienie.

Nieliczne zachowane karczmy polskie to:

We Włoszech występują małe oberże określane jako osterie (wł. osteria).

Galeria

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ karczma, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-01-03].
  2. ↑ Kamil Jakimowicz, Mateusz Zawadzki, Możliwości badawcze odtworzenia sieci karczem zajezdnych w okresie staropolskim. Studium przypadku na przykładzie powiatu lubelskiego w drugiej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 71 (4), 2023, s. 407–426, DOI: 10.23858/KHKM71.2023.4.001, ISSN 2719-6496 [dostęp 2024-02-22] (pol.).
  3. ↑ Adam Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, wyd. VI, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1989, 283–284, il. 149, ISBN 83-214-0578-9.
  4. ↑ Włodzimierz Łęcki: Wielkopolska. Warszawa: Sport i Turystyka, 1996, s. 410. ISBN 83-7079-589-7.
  5. ↑ Zajazd Napoleoński – Historia. Zajazd Napoleoński. [dostęp 2013-11-07].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.