Franciszek Jach
Aleksander Krajewski
Ilustracja
kpt. Franciszek Jach (przed 1933)
kapitan pilot kapitan pilot
Data i miejsce urodzenia

18 stycznia 1894
Januszkowo, Cesarstwo Niemieckie

Data i miejsce śmierci

13 maja 1944
Lublin, Generalne Gubernatorstwo

Przebieg służby
Lata służby

1915–1933, zmobilizowany w 1939

Siły zbrojne

Armia Cesarstwa Niemieckiego
Wojsko Polskie

Formacja

Armia Wielkopolska
Luftstreitkräfte
Lotnictwo Wojska Polskiego
Armia Krajowa

Jednostki

132 eskadra myśliwska

Stanowiska

dowódca eskadry

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa
powstanie wielkopolskie
wojna polsko-ukraińska
wojna polsko-bolszewicka
II wojna światowa
kampania wrześniowa

Odznaczenia

Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Walecznych (1920–1941, dwukrotnie) Srebrny Krzyż Zasługi

Franciszek Jach (ur. 28 stycznia 1894* [1][2] w Januszkowie, zm. 13 maja[3] w 1944 w Lublinie) – kapitan pilot Wojska Polskiego, szybownik, kawaler Orderu Virtuti Militari.

Młodość i służba w Niemczech

Syn Antoniego i Franciszki z d. Cieślak[4], urodził się w zaborze pruskim. W latach 1908–1914 uczył się w gimnazjum w Nakle n. Notecią. W gimnazjum zaangażował się w działalność w Towarzystwie im. Tomasza Zana[5]. Był też członkiem tamtejszej Drużyny Strzeleckiej. W 1914 brał udział w manewrach Polskich Drużyn Strzeleckich z Wielkopolski i Pomorza, odbywanych w Krakowie i pod Nowym Sączem[6].

Po wybuchu I wojny światowej, 15 listopada 1915 został powołany do niemieckiego wojska[1][7]. Początkowo służył w artylerii przeciwlotniczej na froncie zachodnim (m.in. w bitwie pod Verdun)[6], od 1916 na froncie wschodnim[7]. W 1917 ukończył kurs pilotażu na lotnisku Ławica w Poznaniu, w marcu 1918 zdobył szlify oficerskie i został skierowany jako pilot do Szkoły Strzelców Samolotowych w Belgii. Przeszedł tam dalsze przeszkolenie, biorąc udział w walkach w Szampanii[6]. 27 grudnia 1918 dostarczając z niemieckim pilotem Paulem Pohlem samolot do Berlina, nakłonił go do lotu do swojej rodzinnej wsi Wapno, gdzie samolot przejęli powstańcy[7]. W taki sposób na 10 dni przed zdobyciem lotniska w Ławicy powstańcy zdobyli swój pierwszy samolot.

W nocy 27/28 grudnia bracia Franciszek i Stanisław Jachowie zamalowali, w stodole Jachów, na zdobytym samolocie czarne krzyże i przemalowali na polskie znaki rozpoznawcze – biało-czerwone szachownice[7]. 28 grudnia Franciszek Jach z bratem Stanisławem jako pasażerem wystartowali do lotu nad Wapnem[7]. Sierżant pilot Franciszek Jach był wtedy pierwszym pilotem powstania wielkopolskiego w ostatnich dniach 1918 roku[7].

Służba bojowa w Polsce

29 grudnia 1918 wstąpił do Wojska Wielkopolskiego w stopniu sierżanta[7]. Po zdobyciu samolotu, sierżant Jach będąc w Wapnie, nie mógł działać w lotnictwie. Jako przeszkolony podoficer w obliczu toczących się walk powstańczych został wyznaczony na powstańczego komendanta Wapna. Zorganizował pluton, na czele którego walczył pod Mroczą, Ślesinem, Szubinem i Żninem. Dowodził miejscowymi młodymi ludźmi.

Franciszek Jach ppor. pilot po powrocie z niewoli (1920)

6 stycznia 1919 dostał się do niewoli, z której cztery dni później zbiegł. Niemcy nie zdążyli się dowiedzieć, że był dezerterem z niemieckiego lotnictwa[6]. Po ucieczce z niewoli 18 stycznia 1919 stawił się w swojej jednostce - Bazie Lotniczej w Ławicy, gdzie tworzyły się zalążki sił lotniczych powstania (w początku 1919 powstał tam batalion pod nazwą Stacja Lotnicza w Ławicy), liczyły one wtedy 5 pilotów, 2 obserwatorów, 32 mechaników lotniczych oraz kilkudziesięciu mechaników obsługi samolotów bojowych[6]. Jeszcze pod koniec stycznia walczył w rejonach utrzymywanej przez Niemców Bydgoszczy. Nad Kcynią stoczył walkę powietrzną z patrolem niemieckim w sile 6 maszyn typu Fokker D.III. Mimo przewagi wroga nie uszedł z pola walki, zestrzelił jedną maszynę przeciwnika. Było to pierwsze zwycięstwo powietrzne lotnika powstania wielkopolskiego.

Dzięki wsparciu lotnictwa (rozpoznanie i ostrzeliwanie piechoty) trzykrotnie słabsi powstańcy pod Kcynią utrzymali swe stanowiska[6]. Na początku 1919 został pilotem i instruktorem w utworzonej 12 lutego 1919 w Ławicy I Wielkopolskiej eskadrze lotniczej (polnej)[7]. Był także w składzie tzw. grupy bojowej. Grupa ta wspierała działania wojsk powstańczych na wszystkich frontach Wielkopolski.

Eskadra w marcu 1919 została skierowana pod Przemyśl, gdzie piloci wykonywali zadania rozpoznawcze, wywiadowcze i fotograficzne na rzecz Armii gen. Iwaszkiewicza. Sierżant F. Jach uczestniczył w bombardowaniach jednostek ukraińskich. Walczył następnie w składzie eskadry przemianowanej na 12 eskadrę wywiadowczą w starciach wokół Lwowa podczas wojny polsko-ukraińskiej. W kwietniu 1919 zdał egzaminy oficerskie[6].

8 maja pod Samborem otrzymał rozkaz zniszczenia ukraińskiego balonu obserwacyjnego na uwięzi, kierującego ogniem artyleryjskim na linię kolejową Przemyśl – Lwów. Wcześniej próbowano kilkanaście razy strącić balon, ale Ukraińcy zawsze zdążyli go ściągnąć na ziemię. Jach ostrzelał kilkakrotnie balon leżący na ziemi. Jednak w czasie ataku został ostrzelany i został uszkodzony silnik jego samolotu co zmusiło go do lądowania. Sam został ranny w głowę[7]. Wylądował na tzw. ziemi niczyjej, 300 m od okopów polskich i 200 m od ukraińskich. W czasie strzelaniny między liniami okopów pierwsi dopadli do niego Ukraińcy i znalazł się w niewoli. Dwóch oficerów ukraińskich uratowało go od rozstrzelania, zabierając do dowództwa. Jach szedł boso i udawał Niemca, co znowu uratowało mu życie[6]. W ukraińskim dowództwie niemiecki oficer ujął się za nim i odesłano go do obozu w Robatynie. Gdy dowiedział się, że Ukraińcy chcą jeńców przekazać Sowietom, uciekł. Ukrywał się dwa dni w kominie w jednym z domostw, następnie szedł na zachód do swoich nocami, w dzień siedział w koronach drzew[6].

Po powrocie do jednostki – 12 eskadry wywiadowczej, od września 1919 walczył na froncie litewsko–białoruskim podczas wojny polsko-radzieckiej[1], stacjonując w Kisielewiczach pod Bobrujskiem. W maju 1920 Jach, na samolocie Albatros D.III (Oef) wypożyczonym z 13 eskadry myśliwskiej, zestrzelił radziecki myśliwiec Nieuport w rejonie lotniska Sołtanowka[8]. Bazował następnie z drugą załogą w Mińsku, jako oddział wydzielony, działając na rzecz 4. Armii w rejonie Borysowa[8]. Podczas pobytu na wschodzie ppor. Jach zasłynął brawurowymi atakami na pozycje sowieckie i największa ilością lotów bojowych. Awansował w tym okresie do stopnia porucznika. Za walki na wschodzie jesienią 1920 roku został odznaczony Orderem Virtuti Militari[6].

Okres międzywojenny i szybownictwo

Po zakończeniu wojny nadal służył w lotnictwie polskim w stopniu kapitana jako dowódca eskadry w Toruniu, następnie na innych stanowiskach. Zajmował się amatorsko szybownictwem: w 1923 zbudował w warsztatach szkoły pilotów w Bydgoszczy szybowiec (bez usterzenia pionowego) własnej konstrukcji nazwany Żabuś. Wystartował nim w I Konkursie Ślizgowców w Białce, lecz rozbił się podczas pierwszego lotu 29 sierpnia 1923 z powodu skomplikowanego sterowania. W 1924 Jach naprawił i zmodyfikował swój szybowiec, dodając mu klasyczny ster kierunku i w czerwcu 1925 wziął na nim udział w II Wszechpolskim Konkursie Szybowców na Oksywiu, odbywając kilkanaście udanych lotów na odległość do 560 m. W nagrodę otrzymał 2000 złotych od organizatorów konkursu[9]. Szybowiec został później przekazany do Muzeum Wojskowego w Poznaniu, gdzie uległ zniszczeniu w 1939. Na konkurs w 1925 Jach zbudował także drugi szybowiec, nazwany Bimbuś, który wziął udział w II Wszechpolskim Konkursie Szybowcowym (pilot W. Szulczewski)[10].

Pod koniec lat 20. dowodził 132 (dawną 112) eskadrą myśliwską[11]. Od 1929 służył w Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie w charakterze oficera nadzoru technicznego. 7 października 1931 ustanowił w Bezmiechowej szybowcowy rekord Polski, utrzymując się w powietrzu 3 godziny, 12 minut i 16 sekund[7]. W sierpniu 1931 r. oblatał szybowiec NN-2 konstrukcji Adama Nowotnego i Jarosława Naleszkiewicza, 27 października 1931 oblatał w Dęblinie pierwszy polski szybowiec wyczynowy NN-1 również konstrukcji Nowotnego i Naleszkiewicza. Następnie 23 lipca 1932 oblatał w Dęblinie szybowiec bezogonowy JN-1 Jarosława Naleszkiewicza, w układzie latającego skrzydła, który nazwał Żabuś II[10]. Z dniem 31 maja 1933 został przeniesiony w stan spoczynku[12].

By żonaty, miał dwóch synów[6].

Dalsza służba i II wojna światowa

Zmobilizowany w 1939, brał udział w kampanii wrześniowej, organizując obronę przeciwlotniczą na szlakach ewakuacji w Dęblinie, Zamościu i Lwowie. Pozostał w kraju pod okupacją, zajmując się działalnością konspiracyjną związaną z lotnictwem na Zamojszczyźnie pod nazwiskiem Aleksander Krajewski, z fikcyjnym zawodem jako rentgenolog[7]. Zajmował się rozpoznaniem terenów wokół niemieckiego lotniska w Mokrem pod Zamościem, rozpoznawaniem składów bomb w Zawadzie oraz oceną potencjalnych lądowisk pod kątem przydatności przyjmowania zrzutów zaopatrzenia dla Armii Krajowej.

Zmarł 13 maja 1944 w szpitalu w Lublinie, na skutek ran doznanych podczas radzieckiego nalotu na Lublin w dn. 9 maja 1944[3]. Pochowany w Lublinie.

Ordery i odznaczenia

Upamiętnienie

W styczniu 2022 ulicy na poznańskim osiedlu Głuszyna nadano imię Franciszka Jacha[18].

Przypisy

  1. 1 2 3 Kolekcja VM ↓, s. 4.
  2. ↑ Data urodzenia 18 stycznia 1894 wg Chwałczyk 2003 ↓, s. 18 za kartą zgonu ze szpitala. Według innego źródła urodził się 28 stycznia 1894, zob. Piotr Bojarski: 97 rocznica powstania wielkopolskiego. Albatros dla powstania. Warszawa: Agora alehistoria, grudzień 2015.
  3. 1 2 Zmarł 13 maja 1944 według karty zgonu ze szpitala, na grobie widnieje data 11 maja 1944 – Chwałczyk 2003 ↓, s. 18.
  4. ↑ Kolekcja VM ↓, s. 1.
  5. 1 2 Kolekcja VM ↓, s. 3.
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Piotr Bojarski: 97 rocznica powstania wielkopolskiego. Albatros dla powstania. Warszawa: Agora alehistoria, grudzień 2015.
  7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Chwałczyk 2003 ↓, s. 18-20
  8. 1 2 Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: 1991, s. 70. ISBN 83-206-0985-2.
  9. ↑ Czerwiński 1926 ↓, s. 14.
  10. 1 2 Andrzej Glass: Polskie konstrukcje lotnicze 1893–1939. Warszawa: WKiŁ, 1977.
  11. ↑ Wojciech Sankowski: Ławica lat dwudziestych, [w:] Lotnictwo z szachownicą nr 3, s. 14.
  12. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 7 z 20 maja 1933 roku, s. 123.
  13. 1 2 3 Rocznik Oficerski 1932 ↓, s. 229.
  14. ↑ M.P. z 1928 r. nr 260, poz. 636 „w uznaniu zasług, położonych na polu pracy w poszczególnych działach wojskowości”.
  15. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 15 z 11 listopada 1928 roku, s. 436 „za loty bojowe nad nieprzyjacielem w czasie wojny 1918–1920”.
  16. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. Nr 19 z 12 grudnia 1929 r., s. 367.
  17. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. Nr 19 z 12 grudnia 1929 r., s. 368.
  18. ↑ Uchwała Rady Miasta Poznania nr LVIII/1073/VIII/2022 z 18 stycznia 2022 (dostęp: 19 kwietnia 2022).

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.