Koncept

Pierwszy koncept czytnika e-booków najprawdopodobniej pojawił się w manifeście Boba Browna z 1930 roku. Brown napisał tekst po obejrzeniu pierwszego filmu z dźwiękiem (kolokwialnie nazywanego ówcześnie „talkies”). To doświadczenie było dla niego inspiracją do zatytułowania pracy The Readies^[7]. Brown w swojej książce stwierdza, że filmy poprzez uwzględnienie w nich dźwięku wyprzedziły książki, dlatego wydawcy powinni znaleźć nowe środki przekazu.

Idea Browna polegała w dużej mierze na reformacji ortografii i słownictwa, a nie na zmianie medium. Jego pomysły uwzględniały stosowanie zbitek wyrazowych zamiast zwykłych słów orz stosowanie znaków interpunkcyjnych w celu symulowania ruchu. Rola Browna w historii e-booków nie jest do końca jasna, gdyż model zaproponowany przez Browna nie był stosowany w czytnikach e-booków. Udało mu się jednak przewidzieć miniaturyzację i przenośną naturę czytników. W artykule The Godfather of the E-book Jennifer Schuessler opisuje wizje autora: „Maszyna ta, opisuje Brown, pozwalałaby czytelnikowi zmieniać wielkość czcionki, unikać zacięć papierem oraz ratować drzewa, jednocześnie czasie przybliżając dzień, w którym słowa będą «zapisywane bezpośrednio w drgającym eterze»”^[8].

Prototypy

Zanim powstała pierwsza e-książka, skonstruowane zostały maszyny, które można uznać za jej prototypy. Zaliczyć do nich można:

Enciclopedia Mecánica

Prototyp Enciclopedia Mecánica z Narodowego Muzeum Nauki i Techniki w A Coruña

Skonstruowana na początku 1949 roku przez hiszpańską nauczycielkę Angelę Ruiz Robles. Urządzenie miało stanowić alternatywę dla uczniów, którzy musieli codziennie nosić w plecakach ciężkie podręczniki do szkoły. Pierwszy projekt maszyny działał za sprawą sprężonego powietrza i zestawu liter nadrukowanych na szpule. Ostateczny projekt miał też zawierać szkło powiększające, kalkulator, nagrania dźwiękowe oraz elektryczne światło do nocnego czytania^[9]. Projekt nigdy nie wszedł do fazy produkcji, nie został też opatentowany. Prototyp maszyny znajduje się obecnie w Narodowym Muzeum Nauki i Technologii w A Coruña w Hiszpanii^[10].

Twórca

Za pierwszego twórcę e-booka uznaje się Michaela S.Harta. Zgodnie z jego założeniami największą wartością, którą powinien przynieść rozwój komputerów, których zadaniem będzie nie tylko umiejętność wykonywania skomplikowanych obliczeń, co raczej możliwość magazynowania, upowszechniania oraz przeszukiwania zbiorów przechowywanych w tradycyjnych bibliotekach. Hart w 1971 r. pracował na komputerze Xerox Sigma V Mainframe na Uniwersytecie Illinois w Chicago. Za pierwszego e-booka i jednocześnie pierwszą pozycję Projektu Gutenberg (najstarszej na świecie internetowej biblioteki cyfrowej) uznaje się Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych, która została napisana zwykłym tekstem, aby móc ją pobierać i przeglądać na innych urządzeniach. Kolejne teksty wprowadzone przez Harta miały charakter polityczny i historyczny (były to m.in. pisma Johna F. Kennedy’ego i Abrahama Lincolna). W 1989 r. udostępniono tekst Biblii (Stary i Nowy Testament). Pierwszym utworem typowo literackim była Alicja w krainie czarów. Książka Lewisa Carrolla została opublikowana dopiero w 1991 r. i otrzymała numer katalogowy 11.^[15]

Historia formatów

Elektroniczną książką, w szerokim tego słowa znaczeniu, można by nazwać każdy elektroniczny dokument czy plik tekstowy opatrzony spisem treści i systemem nawigacyjnym dający się odczytać na dowolnym urządzeniu elektronicznym.

Rolę e-książek można było przypisać wielu systemom pomocy w programach komputerowych, np. WinHelp, wprowadzony w 16-bitowych wersjach systemów Windows, który wykorzystuje darmowy kompilator Microsoftu.

Wiodącą rolę przejął w połowie lat 90. HTML Help, czyli standardowy system pomocy w aplikacjach Windows 95 i jego następców. Bazując na dokumentach HTML, nadawał się do tworzenia książek elektronicznych, co zawdzięczał możliwości utworzenia systemu nawigacyjnego, skorowidza czy systemu wyszukiwawczego. Także i tutaj za ostateczną postać odpowiada kompilator Microsoftu jednakże nie potrafiący skompilować rozmaitych formatów multimediów.

Mianem książek elektronicznych nie określa się kompleksów dokumentów HTML, gdyż nie są one jednolitym plikiem, aczkolwiek taki podział ma niewątpliwie arbitralny charakter.

Równolegle z dominującymi formatami Microsoftu, ale wyraźnie na marginesie głównego nurtu, rozwijała się JavaHelp, promowana przez Sun Microsystems. Jest on funkcjonalnie bardzo zbliżony do HTML Help (oba te systemy są często zaliczane do wspólnej kategorii HTML-based Help). Podstawową zaletą tego formatu jest międzyplatformowość pozwalająca uruchamiać sporządzone za jego pomocą archiwa za pomocą wirtualnej maszyny Javy. System ten nie doczekał się większego wsparcia (choć zainteresowały się nim m.in. ForeFront, BlueSky, Quadralay czy WexTech Systems), zaś jego popularność jest szczątkowa.

Obok systemów pomocy od początku lat 90. rozwijane też były uniwersalne formaty, mające stanowić panaceum na wielość formatów dokumentów – np. PDF, ale wzorcem była zaniechana dość szybko Replica. Dopiero potem powstały Acrobat, Common Ground i Envoy. Twórca formatu, Tumbleweed Software nawiązał współpracę z firmą WordPerfect Corporation a posiadacze WordPerfecta mogli eksportować dokumenty WordPerfecta w przenośnym formacie Envoy. W 1994 WordPerfect został zakupiony przez firmę Novell. Format był przez nich w dalszym ciągu używany i promowany, ale był on powoli wypierany przez popularniejszy PDF.^[16] Dwa lata później Wordperfect został zakupiony przez Corel, który po nieudanej próbie utrzymania Envoya zrezygnował z niego na rzecz PDF, który jest w nim wykorzystywany do dzisiaj^[17].

Adobe pracował w tym czasie mocno nad Acrobate, zaś połączenie Adobe Reader z Glassbook Readerem zaowocowało powstaniem uniwersalnego czytnika dokumentów PDF i elektronicznych książek.

Także i Microsoft stworzył swój własny format e-booków (rozszerzenie.lit), odpowiedni kompilator oraz tzw. Microsoft Reader, a nawet specjalną wtyczkę do Worda służącą do kompilowania jego dokumentów. System ten zyskał sobie znaczną popularność i miejsce w księgarniach internetowych, choć po okresie żywego zainteresowania ze strony rynku na internetowej stronie MS Readera nie widać większej aktywności.

Oprócz tego wiele małych firm lub indywidualnych programistów tworzyło własne kompilatory książek elektronicznych. Wśród książek na urządzenia mobilne kilku producentów opanowało większość istniejących systemów (Windows Mobile, Palm OS, Symbian) – są to m.in. Mobipocket oraz ISilo.

Na początku XXI wieku w sprzedaży pojawiły się urządzenia przeznaczone do czytania książek elektronicznych, takie jak Amazon Kindle, Sony Reader, Onyx Boox, BeBook, iLiad, iRex, CyBook. Obecnie najpopularniejsze formaty e-booków to EPUB oraz MOBI^[18].

Obecnie używane formaty e-booków

Pisarze i wydawcy mają do wyboru wiele formatów podczas publikacji e-booków. Poniżej znajdują się najpopularniejsze czytniki elektroniczne w Polsce^[19] oraz na świecie^[20] i obsługiwane przez nie formaty: