Bukszpan
Ilustracja
Bukszpan zwyczajny
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

Buxanae

Rząd

bukszpanowce

Rodzina

bukszpanowate

Rodzaj

bukszpan

Nazwa systematyczna
Buxus L.
Sp. Pl. 983. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny

Buxus sempervirens L.[3]

Synonimy
  • Buxanthus Tiegh.
  • Buxella Tiegh.
  • Crantzia Sw.
  • Macropodandra Gilg
  • Notobuxus Oliv.
  • Tricera Schreb.[4]
Buxus sinica
Las z bukszpanem zwyczajnym

Bukszpan, gryszpan (Buxus L.) – rodzaj zimozielonych drzew i krzewów z rodziny bukszpanowatych. W obrębie rodzaju wyróżnia się od ok. 90[5] do 100[6][4] gatunków. Na różnice wpływa m.in. włączanie tu lub wyodrębnianie kilku gatunków afrykańskich (rodzaj Notobuxus). Rodzaj ma dwa centra zróżnicowania – Antyle (ok. 50 gatunków[5], z czego na Kubie 34[7]) i Azja Wschodnia w strefie klimatu umiarkowanego (ok. 40 gatunków). Poza tym gatunki z tego rodzaju występują w Ameryce Centralnej, na Madagaskarze i w Afryce Subsaharyjskiej, w zachodniej i południowej Europie oraz w basenie Morza Śródziemnego[5]. Są to krzewy i niewielkie drzewa rosnące zwykle w podszycie suchych lasów na glebach przepuszczalnych[7]. Zawierają alkaloidy o silnym działaniu przeczyszczającym[5].

Liczne gatunki i odmiany bukszpanów uprawiane są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza stosowane w formie ciętych (strzyżonych) żywopłotów[7]. Najbardziej popularny w uprawie, także w Polsce[8], jest bukszpan zwyczajny B. sempervirens[7]. Poza tym w uprawie w Europie Środkowej spotykane są: bukszpan balearski B. balearica, bukszpan Harlanda B. harlandii, bukszpan drobnolistny B. microphylla i bukszpan Wallicha B. wallichiana[8]. Wykorzystywane jest drewno bukszpanów wyróżniające się twardością i ciężkością – drewno bukszpanu zwyczajnego jest najcięższe z gatunków europejskich – jest cięższe od wody. Wykorzystywane jest w drzeworytnictwie, markietażu, do tworzenia inkrustacji, do wyrobu fletów, kul do gry w krokieta, grzebieni[7]. W późnym średniowieczu służył do wyrobu orzechów modlitewnych[9]. Gałązkami bukszpanu ozdabiane są w wielu krajach europejskich palmy wielkanocne święcone podczas chrześcijańskiego święta – Niedzieli Palmowej[5].

Morfologia

Kwiaty bukszpanu drobnolistnego
Owoc bukszpanu zwyczajnego
Pokrój
Zimozielone krzewy i niewielkie drzewa, osiągające zwykle do 8 m[7], a w przypadku bukszpanu zwyczajnego i balearskiego nawet 20 m wysokości[8]. Rośliny zwykle nagie[8] o młodych pędach zielonych i czworobocznych[8][10].
Liście
Nakrzyżległe, zimozielone, krótkoogonkowe, o blaszce skórzastej, niewielkiej (do 5 cm u B. wallichiana), całobrzegiej[8], użyłkowanej pierzasto[10].
Kwiaty
Drobne, promieniste, rozdzielnopłciowe (rośliny jednopienne). Kwiaty wyrastają w kątach liści, w kulistawych, gęstych pęczkach, w których kwiaty męskie otaczają kwiat żeński[8][7]. W kwiatach męskich okwiat składa się z czterech działek kielicha i czterech pręcików. W kwiatach żeńskich listków okwiatu jest 5–6. Zalążnia jest górna, powstaje z trzech owocolistków (w każdej z trzech komór rozwijają się po dwa zalążki). Ponad zalążnią szyjki trzech słupków są rozchylone i zwieńczone często zbiegającymi po nich znamionami[10].
Owoce
Suche torebki, kulistawe lub jajowate[10], rogate z powodu zachowujących się szyjek słupka[8]. Pękają trzema klapami[10] eksplozywnie wyrzucając czarne nasiona[5][7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj Buxus należy do rodziny bukszpanowatych (Buxaceae) z rzędu bukszpanowców (Buxales)[2]. W zależności od ujęcia włączane[4] lub wyłączanych jest tu kilka gatunków z rodzaju Notoceras występujących w południowej Afryce[5].

Wykaz gatunków[4]
  • Buxus acuminata (Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus acunae Borhidi & O.Muñiz
  • Buxus acutata Friis
  • Buxus aneura Urb.
  • Buxus arborea Proctor
  • Buxus austroyunnanensis Hatus.
  • Buxus bahamensis Baker
  • Buxus balearica Lam. – bukszpan balearski
  • Buxus bartlettii Standl.
  • Buxus benguellensis Gilg
  • Buxus bissei Eg.Köhler
  • Buxus bodinieri H.Lév.
  • Buxus braimbridgeorum Eg.Köhler
  • Buxus brevipes (Müll.Arg.) Urb.
  • Buxus calcarea G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus capuronii G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus cephalantha H.Lév. & Vaniot
  • Buxus cipolinica Lowry & G.E.Schatz
  • Buxus citrifolia (Willd.) Spreng.
  • Buxus cochinchinensis Pierre ex Gagnep.
  • Buxus cordata (Radcl.-Sm.) Friis
  • Buxus crassifolia (Britton) Urb.
  • Buxus cristalensis Eg.Köhler & P.A.González
  • Buxus cubana (A.Rich.) Baill.
  • Buxus ekmanii Urb.
  • Buxus excisa Urb.
  • Buxus foliosa (Britton) Urb.
  • Buxus glomerata (Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus gonoclada (C.Wright ex Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus hainanensis Merr.
  • Buxus harlandii Hance – bukszpan Harlanda
  • Buxus hebecarpa Hatus.
  • Buxus henryi Mayr
  • Buxus hildebrandtii Baill.
  • Buxus humbertii G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus ichagensis Hatus.
  • Buxus imbricata Urb.
  • Buxus itremoensis G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus jaucoensis Eg.Köhler
  • Buxus koehleri P.A.González & Borsch
  • Buxus laevigata (Sw.) Spreng.
  • Buxus lancifolia Brandegee
  • Buxus latistyla Gagnep.
  • Buxus leivae Eg.Köhler
  • Buxus linearifolia M.Cheng
  • Buxus lisowskii Bamps & Malaisse
  • Buxus liukiuensis (Makino) Makino
  • Buxus loheri Merr.
  • Buxus macowanii Oliv.
  • Buxus macrocarpa Capuron
  • Buxus macrophylla (Britton) Fawc. & Rendle
  • Buxus madagascarica Baill.
  • Buxus malayana Ridl.
  • Buxus marginalis (Britton) Urb.
  • Buxus megistophylla H.Lév.
  • Buxus mexicana Brandegee
  • Buxus microphylla Siebold & Zucc. – bukszpan drobnolistny
  • Buxus moana Alain
  • Buxus moctezumae Eg.Köhler, R.Fernald & Zamudio
  • Buxus monticola G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus moratii G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus muelleriana Urb.
  • Buxus myrica H.Lév.
  • Buxus natalensis (Oliv.) Hutch.
  • Buxus nipensis Eg.Köhler & P.A.González
  • Buxus nyasica Hutch.
  • Buxus obtusifolia (Mildbr.) Hutch.
  • Buxus olivacea Urb.
  • Buxus pachyphylla Merr.
  • Buxus papillosa C.K.Schneid.
  • Buxus pilosula Urb.
  • Buxus portoricensis Alain
  • Buxus pseudaneura Eg.Köhler
  • Buxus pubescens Greenm.
  • Buxus pubifolia Merr.
  • Buxus pubiramea Merr. & Chun
  • Buxus pulchella Baill.
  • Buxus rabenantoandroi G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus retusa (Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus revoluta (Britton) Mathou
  • Buxus rheedioides Urb.
  • Buxus rivularis Merr.
  • Buxus rolfei S.Vidal
  • Buxus rotundifolia (Britton) Mathou
  • Buxus rugulosa Hatus.
  • Buxus rupicola Ridl.
  • Buxus sclerophylla Eg.Köhler
  • Buxus sempervirens L. – bukszpan zwyczajny, b. wiecznie zielony
  • Buxus serpentinicola Eg.Köhler
  • Buxus shaferi (Britton) Urb.
  • Buxus sinica (Rehder & E.H.Wilson) M.Cheng
  • Buxus sirindhorniana W.K.Soh, von Sternb., Hodk. & J.Parn.
  • Buxus stenophylla Hance
  • Buxus subcolumnaris Müll.Arg.
  • Buxus triptera Eg.Köhler
  • Buxus vaccinioides (Britton) Urb.
  • Buxus vahlii Baill.
  • Buxus wallichiana Baill. – bukszpan Wallicha, b. indyjski
  • Buxus wrightii Müll.Arg.
  • Buxus yunquensis Eg.Köhler

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-05-04] (ang.).
  2. 1 2 Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-05-04] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].
  4. 1 2 3 4 Buxus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-04].
  5. 1 2 3 4 5 6 7 David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 349, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ Buxus. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-03-31]. (ang.).
  7. 1 2 3 4 5 6 7 8 Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 129. ISBN 0-333-73003-8.
  8. 1 2 3 4 5 6 7 8 Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A-B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-10135-0.
  9. ↑ Marianne van der Veer-Wolff: Geschiedenis van Gouda; Stad van kloosters en gasthuizen. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2021, s. 73. ISBN 978-90-8704-945-4.
  10. 1 2 3 4 5 Buxus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-04].
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.