Okres rzymski

W I wieku u źródeł przy Wzgórzu Gellérta osiedlili się Celtowie. Około roku 89 na północ od dzisiejszego centrum Rzymianie założyli osadę Aquincum. Dla ochrony przeprawy przez Dunaj na lewym brzegu powstała twierdza Contra Aquincum (w pobliżu dzisiejszego placu 15 Marca). W Aquincum umieszczono załogę zbrojną. W roku 106 Aquincum stało się stolicą prowincji Pannonia Inferior (liczyło 20 tys. mieszkańców). Upadek Rzymu i wędrówka ludów spowodowały wyludnienie Aquincum. W Panonii mieszkali Hunowie, Ostrogoci, Longobardowie, Awarzy, Słowianie, a w początku X wieku osiedlili się tam Węgrzy.

Średniowieczne miasto

Korona świętego Stefana

Gdy w początku X wieku w Panonii osiedlili się Węgrzy, Buda stała się jedną z głównych osad (miejsce to zostanie później nazwane Starą Budą, węg. Óbuda). Pochodzenie nazwy jest tłumaczone różnie: od imienia młodszego brata Attyli – Budy (Bledy) bądź od słowiańskiego słowa oznaczającego budynek. W późniejszych okresach Buda stała się jednym z głównych siedzib węgierskich władców (obok Ostrzyhomia i Székesfehérváru). W roku 1046 w czasie powstania pogańskiego na wzgórzu budańskim został zamęczony biskup Gerhard (węg. Gellért) – od jego imienia pochodzi nazwa Wzgórze Gellérta. Na lewym brzegu w roku 1148 powstał Peszt (chociaż istnieją ślady wcześniejszego słowiańskiego osadnictwa, o czym świadczy także etymologia nazwy). Rozwój miasta został zahamowany przez najazd tatarski w 1242 r., który spustoszył całą środkowo-wschodnią Europę. Król węgierski Bela IV nakazał później wybudować w całym kraju kamienne twierdze. Jedna z takich twierdz stanęła na południe od Óbudy w miejscu dzisiejszego Wzgórza Zamkowego (Várhegy). Stąd od roku 1261 do XVI wieku władali węgierscy królowie. Wokół powstało miasto – Buda.

Okres rozkwitu

Buda w roku 1493

Buda i Peszt rozwijały się szczególnie za panowań Zygmunta Luksemburskiego (założenie uniwersytetu w 1395) i Macieja Korwina (pierwsza drukarnia 1473). Za czasów Jagiellonów budapeszteńskie trójmiasto liczyło 25 – 30 tys. mieszkańców i należało wraz z Pragą, Wiedniem i Krakowem do największych miast Europy. Miasto było znaczącym ośrodkiem handlu bydłem i winem. Wszystko zmieniła okupacja turecka.

Okupacja turecka

Aleja Andrássyego w roku 1875

Po zwycięstwie w bitwie pod Mohaczem w roku 1526 Turcy bardzo szybko opanowali większą część Węgier. Buda stała się od roku 1541 na półtora stulecia z metropolii miastem prowincjonalnym – siedzibą budańskiego paszałyku. Większość kościołów została zamieniona w meczety bądź zburzona, duża część węgierskich i niemieckich mieszkańców wyjechała. W ich miejsce przyjechali Serbowie, Ormianie i Grecy. Najwięcej Serbów mieszkało w dzielnicy Tabán, na południe od Zamku. O serbskiej obecności przypominają prawosławne cerkwie w Budapeszcie czy Szentendre, a także nazwy miejscowości rozpoczynające się na Rác (co jest starym węgierskim określeniem na Serbów), np. miejscowość Ráckeve. W Budapeszcie przykładem jest również kąpielisko lecznicze Rác fürdő w I dzielnicy. Można dostrzec także ślady obecności Turków – mahometańskim miejscem pielgrzymkowym jest do dziś mauzoleum zwane türbe Gül Baby (Gül Baba türbéje) z lat 40. XVI w. w dzielnicy Rózsadomb na północ od Zamku. Wiele do dziś czynnych łaźni pochodzi z czasów panowania tureckiego.

Pod władzą Habsburgów

Zamek Królewski w roku 1930

Dopiero w 1686 roku po ciężkim sześciotygodniowym oblężeniu Buda została zdobyta przez wojska habsburskie i większość Węgier została wyzwolona spod tureckiej okupacji. Miasto szybko otrząsnęło się z wojennych ruin i zaczęło się szybko rozwijać. Główne urzędy węgierskie zostały przeniesione z Bratysławy do Budy. Do końca XVIII wieku Trójmiasto liczyło ok. 40 tys. obywateli i zyskiwało coraz większe znaczenie na arenie międzynarodowej. Modernizacja Pestu i Budy wiele zawdzięcza Stefanowi Széchenyiemu – przykładowo zainicjował budowę pierwszego (łańcuchowego) mostu przez Dunaj, który dziś nosi jego imię. W czasie rewolucji węgierskiej w latach 1848–1849 Trójmiasto zjednoczyło się w jedno miasto, jednak po stłumieniu powstania odwołano połączenie miast, a na wzgórzu Gellerta wybudowano cytadelę, mającą zastraszyć Węgrów. Po utworzeniu Austro-Węgier Trójmiasto (Peszt, Buda i Óbuda) połączyło się 1 stycznia 1873 w Budapeszt. W 1900 był on większy od Rzymu, Madrytu, Lizbony, Amsterdamu, Neapolu i Hamburga.

Wielkim impulsem rozwojowym były obchody milenium Węgier w 1896 roku, z okazji których powstały najsłynniejsze budapeszteńskie budowle: największy wówczas na świecie budynek parlamentu, pierwsza linia metra na kontynencie, dworzec Nyugati – ówcześnie największy dworzec kolejowy w Europie i największy port rzeczny na Dunaju.

Rosnąca metropolia

Budapeszt – Parlament

Budapeszt – Śródmieście

Głównie Pest rozwinął się szybko w nowoczesne miasto konkurujące z Wiedniem. Powstały szerokie bulwary i przedmieścia z parkami. Liczba mieszkańców Pesztu powiększyła się dwudziestokrotnie w czasie XIX wieku. Obok Węgrów mieszkali tu także Niemcy i Żydzi, duży był także napływ Słowaków.

Okres międzywojenny

Porażka w pierwszej wojnie światowej i rozpad Austro-Węgier były ciężkim wstrząsem, dodatkowo w 1919 roku władzę objęli komuniści. Państwo węgierskie utraciło prawie 2/3 swojego terytorium i metropolia budapeszteńska okazała się nieproporcjonalnie wielka w stosunku do państwa. Mimo to Budapeszt stale się powiększał. W roku 1930 liczba mieszkańców przekroczyła milion.

II wojna światowa

II wojna światowa pozostawiła w mieście duże szkody. Mimo wysiłków szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga większość Żydów została wywieziona do obozów, głównie do Auschwitz-Birkenau, gdzie większość została zabita w komorach gazowych. W roku 1944 ustępująca armia niemiecka wysadziła wszystkie mosty na Dunaju w Budapeszcie i przez następnych 6 miesięcy broniła się na jego prawym brzegu.

Rządy komunistyczne

W roku 1950 wprowadzono aktualny do dziś podział miasta na dzielnice. Jesienią 1956 roku Budapeszt stał się ośrodkiem rewolucji przeciw władzy komunistycznej. Powstanie ludowe zostało krwawo stłumione przez radzieckie czołgi.

W połowie lat 80. Budapeszt osiągnął największą w historii liczbę mieszkańców (2,1 mln).

Współczesność

W nocy z 18 na 19 września 2006 r. doszło przed gmachem telewizji publicznej do starć między demonstrantami a policją (wywołanymi skandalem politycznym wokół socjalistycznego premiera Węgier Ferenca Gyurcsánya). Rannych zostało ok. 150 osób.

Położenie

Widok z Góry Jana na północny wschód (II dzieln.)

Wieża Elżbiety – wieża widokowa na Górze Jana

Obszar Budapesztu wynosi 525 km². Miasto jest otoczone przez komitat Pest, a do aglomeracji Budapesztu należy 81 miejscowości. Rozciągłość południkowa miasta wynosi 25 km, zaś równoleżnikowa – 29 km.

Dunaj, który przepływa przez miasto od północy na południe na długości 28 km, dzieli je na dwie wyraźnie różniące się części. Lewobrzeżny Peszt położony jest na równinie (część Wielkiej Niziny Węgierskiej), która na północy przechodzi w tzw. wzgórza Gödöllő (Gödöllői-dombság – geograficznie należące już do Średniogórza Północnowęgierskiego). Zaś prawobrzeżna Buda położona jest na wzgórzach budańskich (Budai-hegység). Jednym z tych wzgórz jest Góra Jana (János-hegy) niedaleko zachodniej granicy miasta, której szczyt stanowi najwyższy punkt Budapesztu (527 m n.p.m.). Na szczycie znajduje się wieża widokowa z pocz. XX w. (Wieża Elżbiety), stanowiąca punkt widokowy na całe miasto. Najniższy zaś punkt znajduje się w miejscu, w którym Dunaj przecina południową granicę miasta (96 m n.p.m.). Centrum Budapesztu leży na wysokości 105 m. Buda jest w większości złożona z osiedli mieszkaniowych, często o niskiej zabudowie (w tym wielu willowych – Rózsadomb, Pasarét, Istenhegy itp.), czemu sprzyja urozmaicona rzeźba terenu; jedynie przy północnej i południowej granicy znajdują się tereny przemysłowo-handlowe. Peszt z kolei jest centrum administracyjnym, handlowym i przemysłowym kraju, osiedla mieszkaniowe to kamienice (Terézváros, Józsefváros, Angyalföld) lub wielkie blokowiska (Újpest, Kőbánya); równinny charakter Pesztu sprzyja tworzeniu parków (Népliget) i centrów sportu (Stadion F. Puskása, d. Népstadion) oraz rozrywki.

Przeciętna szerokość Dunaju w Budapeszcie to 400 m. Rzeka tworzy trzy wyspy; od północy są to: Óbudai-sziget, na której co roku odbywa się znany na świecie Sziget Festival; wyspa Małgorzaty (Margit-sziget), stanowiąca ośrodek sportu i rozrywki; wyspa Czepel (Csepel-sziget) – największa, stanowiąca ośrodek przemysłu ciężkiego. Średni przypływ wody w Dunaju wynosi 2330 m³/s.

Budapeszt jest niezwykle bogaty w atrakcje przyrodnicze. Są to jaskinie (m.in. system jaskiń i podziemi we Wzgórzu Zamkowym), źródła, skupiska cennych roślin. W sercu miasta znajduje się Góra Gellerta (235 m n.p.m.) – położone na południe od zamku w Budzie dolomitowe wzgórze, wznoszące się 140 m nad poziom Dunaju, posiadające liczne źródła termalne i jaskinie. Na szczycie Austriacy wybudowali cytadelę; wierzchołek góry jest znakomitym punktem widokowym. Góra Gellerta jest częścią łańcucha wzgórz dolomitowych, do którego należy też Orla Góra (Sashegy, 260 m n.p.m.). Na części tego wzgórza znajduje się rezerwat przyrody.

We wzgórzach budańskich znajduje się kilka dostępnych dla turystów jaskiń (Pálvölgyi-barlang, Mátyás-barlang). W mieście znajdują się także źródła termalne – jest to jedyna stolica Europy Środkowej z taką atrakcją. Wody termalne i mineralne eksploatuje się tu od końca XIX wieku. Budapeszt posiada ok. 400 źródeł z wodami magnezowymi (gorzkimi) oraz ok. 80 źródeł termalnych i innych mineralnych (głównie siarczanowych). Temperatura źródeł termalnych wynosi od 50 do 70 °C. Źródła termalne w Budzie tryskają samoczynnie na powierzchnię, zaś na Wyspie Małgorzaty i w Peszcie są wiercone.

Klimat

Budapeszt leży na granicy strefy wilgotnego klimatu subtropikalnego oraz umiarkowanego klimatu kontynentalnego. Średnia roczna temperatura to 11,2 °C. Najcieplejszy miesiąc to lipiec (średnia temperatura 22 °C), najchłodniejszy – styczeń (–0,3 °C). Rekordowe temperatury to 40,7 °C (20 lipca 2007) i –25,6 °C (13 stycznia 1987). Średnie opady roczne wynoszą 568 mm, najwięcej pada w czerwcu i w listopadzie^[8][9][10]. Budapeszt jest osłonięty od silnych wiatrów dzięki stosunkowej bliskości Karpat i Średniogórza Zadunajskiego. Przeważają wiatry północno-zachodnie.

Wybory

Obywatele Budapesztu wybierają w wyborach lokalnych burmistrza stolicy (nadburmistrza), Radę Stolicy, burmistrzów dzielnic oraz radnych dzielnic. Burmistrza stolicy i dzielnic wybiera się – podobnie jak w innych miastach i gminach – systemem większościowym, radnych dzielnic – mieszanym, zaś radnych stolicy – głosowaniem na listy.

Burmistrz Budapesztu

Gábor Demszky – nadburmistrz Budapesztu w latach 1990–2010

Nazwę węgierską tego stanowiska – főpolgármester – przyjęło się tłumaczyć na polski jako burmistrz, ale właściwsze byłoby tłumaczenie nadburmistrz. Natomiast tytuł burmistrz (polgármester) dotyczy najwyższego urzędu dzielnicy. W latach 1873–1950 istniały tytuły nadburmistrza stolicy i burmistrza stolicy. Oba stanowiska były obsadzane w drodze wyboru przez radę miasta spośród trzech kandydatur (na każde ze stanowisk) zaproponowanych przez króla (a w okresie międzywojennym regenta), które on z kolei wybierał spośród propozycji przedstawianych przez ministra spraw wewnętrznych (od 1930 r. nadburmistrza mianował i odwoływał regent według własnego uznania). Jednak urząd nadburmistrza był bardziej reprezentacyjny – nadburmistrz stał na czele samorządu, mianował i dyscyplinował urzędników – zaś faktyczną władzę w mieście sprawował burmistrz^[15][16].

Pierwszym burmistrzem Budapesztu był Károly Kamermayer, który sprawował urząd w latach 1873–1896, zaś nadburmistrzem – Károly Ráth (1873-1897)^[17]. Są to najdłuższe kadencje w historii miasta. W 1945 r. władze komunistyczne zniosły urząd nadburmistrza – jego kompetencje częściowo przejął prezydent, wybierany przez komitet zarządzający. Z kolei w r. 1950 skasowano urzędy prezydenta i burmistrza – ich funkcję przejął przewodniczący komitetu wykonawczego miasta (Végrehajtó Bizottság). W 1990 r. przywrócono urzędy nadburmistrza i burmistrza, przy czym pierwszy tytuł odnosi się do najwyższego urzędnika Budapesztu, zaś drugi – do najwyższego urzędnika dzielnicy. Nadburmistrzem Budapesztu wybrano w wyborach powszechnych Gábora Demszkyego. Sprawował on swój urząd przez 5 kadencji – w wyborach samorządowych w 2010 r. już nie startował. Po tych wyborach zastąpił go István Tarlós.

Nadburmistrz stolicy (Főpolgármester) jest przewodniczącym samorządu stolicy, wybieranym przez obywateli. Jest jednocześnie członkiem i przewodniczącym Rady Stolicy. Reprezentuje samorząd miasta.

Zastępcy nadburmistrza nadzorują wypełnianie zadań przez samorząd. Mogą zastępować nadburmistrza w przewodniczeniu obradom Rady Stolicy. Rada wybiera jednego lub więcej zastępców na wniosek nadburmistrza w tajnym głosowaniu. Głosowane są tylko propozycje nadburmistrza – innych kandydatur się nie uwzględnia. Od wyborów w r. 2010 nadburmistrz może zaproponować dowolną osobę na swojego zastępcę; wcześniej mógł wybierać tylko spośród radnych stolicy. Jednak w przewodniczeniu Radzie Stolicy może zastępować nadburmistrza tylko ten zastępca, który jest także radnym stolicy. Zwykle jest od 3 do 5 zastępców. Prawo nakazuje, aby przynajmniej jeden był też radnym^[14].

Rada Stolicy

Rada Stolicy (Fővárosi Közgyűlés) składa się z nadburmistrza i wybieralnych urzędników samorządowych. W latach 1990–1994 było 88 radnych, w latach 1994–2010 66, a od 2010 r. jest 33 radnych (jeden na 50 tysięcy mieszkańców). Radnych wybierają obywatele, głosując na listy – w wyborach 2010 r. obowiązywał 5-proc. próg wyborczy dla listy jednego ugrupowania, 10-proc. dla wspólnej listy dwóch ugrupowań, 15-proc. dla wspólnej listy większej liczby ugrupowań. W wyborach wcześniejszych obowiązywał tylko jeden, 4-proc. próg dla każdej z list.

Rada Stolicy jest głównym organem samorządowym miasta, a więc to przede wszystkim ona wypełnia zadania stawiane samorządowi. Są to m.in.^[18]:

• określenie programu rozwoju miasta,
• uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego,
• gospodarka mieszkaniowa,
• układanie planów zapobiegania katastrofom i planów postępowania w razie ich wystąpienia,
• zaopatrzenie w wodę, gaz, ciepło oraz oczyszczanie miasta, zaopatrzenie w energię, oświetlenie ulic,
• wyznaczanie miejsc na cmentarze komunalne i utrzymanie ich,
• wyznaczanie miejsc parkingowych i określenie zasad korzystania z nich (w tym – opłat),
• kształcenie średnie i zawodowe, jeśli samorząd dzielnicy nie jest w stanie się tym zająć.

Rada określa system działania samorządu – m.in. określa, czy dane zadania wypełnia nadburmistrz, czy komisje Rady. Rada uchwala budżet miasta i wydaje zarządzenia dotyczące różnych dziedzin życia.

Dzielnice Budapesztu

Budapeszt dzieli się na 23 dzielnice. Polskimi miejscowościami partnerskimi dzielnic budapeszteńskich są: Warszawa Bemowo (dzieln. III), Kraków Stare Miasto (dzieln. V), Siedlce (dzieln. VII), Warszawa Ochota (dzieln. XIII), Racibórz (dzieln. XIV), Kraków (dzieln. XVI), Dąbrowa Tarnowska (dzieln. XVIII), Warszawa Białołęka (dzieln. XXII).

Muzea

W stolicy znajdują się 223 muzea i galerie sztuki, które gromadzą zabytki węgierskiej historii, sztuki i nauk przyrodniczych, ale także zabytki kultury i nauki światowej. Najważniejsze z nich:

• Węgierskie Muzeum Narodowe (Magyar Nemzeti Múzeum), Múzeum körút 14
• Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum), Dózsa György út 39-41
• Muzeum Historyczne Budapesztu (Budapesti Történeti Múzeum), Szent György tér 2 (w Zamku Królewskim)
• Pałac Sztuki (Műcsarnok), Dózsa György út 37
• Muzeum Etnograficzne (Néprajzi Múzeum), Kossuth Lajos tér 12
• Pałac Sztuk (Művészetek Palotája), Komor Marcell utca 1
• Muzeum Sztuki Stosowanej (Magyar Iparművészeti Múzeum), Üllői út 33-37
• Terror Háza (Dom Terroru), Andrássy út 60
• Muzeum Aquincum (Aquincumi Múzeum), Szentendrei út 135-139

Teatry

W Budapeszcie jest 40 teatrów, 6 sal koncertowych i Opera. W lecie odbywają się liczne festiwale, koncerty i przedstawienia na wolnym powietrzu – często na dziedzińcach zabytkowych budynków. Najważniejsze teatry to:

• Nemzeti Színház (Teatr Narodowy), Bajor Gizi Park 1
• Magyar Állami Operaház (Węgierska Opera Państwowa), Andrássy út 22
• Vígszínház (Teatr Komedii), Szent István körút 14
• Pesti Vigadó (Sala koncertowa Vigadó), Vigadó ter 2
• Lasertheater (teatr laserowy w planetarium w Parku Ludowym (Népliget) działający w latach 1980–2010 i wyświetlający sześć razy w tygodniu światła do muzyki znanych wykonawców)

Wydarzenia kulturalne

• Budapeszteński Festiwal Wiosenny (Budapesti Tavaszi Fesztivál) – działa od 1981 r.; w drugiej połowie marca na ponad 50 scenach odbywa się ok. 200 wydarzeń: koncerty muzyki poważnej i popularnej, przedstawienia teatralne, filmy, imprezy na wolnym powietrzu^[21].
• Parada Budapeszteńska (Budapest Parádé) – działa od 2000 r., odbywa się w ostatnią sobotę sierpnia. Jest to pochód w stylu berlińskiej Loveparade, ale muzyka tam prezentowana to nie tylko techno, ale także rock czy rap.
• Budapeszteński Festiwal Jesienny (Budapesti Őszi Fesztivál) – działa od 1992 r., jest to festiwal, prezentujący osiągnięcia wszystkich dziedzin sztuki współczesnej^[22].
• Sziget Fesztivál – festiwal muzyki młodzieżowej, działający od 1993 roku i odbywający się w pierwszym tygodniu sierpnia na wyspie Óbudai (stąd nazwa – sziget = wyspa)^[23].

Uczelnie

Kampus Uniwersytetu Loránda Eötvösa w Kelenföld (Lágymányos) (w tle – cytadela na Górze Gellerta)

Gmach główny Budapesti Corvinus Egyetem

Gmach główny politechniki budapeszteńskiej

• Uniwersytet Loránda Eötvösa (Eötvös Loránd Tudományegyetem, ELTE) – założony w 1635 r. jako Nagyszombati Egyetem (od lokalizacji – miasta Nagyszombat, ob. Trnawa w zach. Słowacji), jest najstarszą i jedną z największych węgierskich uczelni wyższych. W 1777 r. przeniesiony do Budy, potem do Pesztu, nosił nazwę Uniwersytetu Peszteńskiego, potem Budapeszteńskiego, a znanego fizyka węgierskiego Loránda Eötvösa przyjął za patrona w 1950 r. Uniwersytet ma 8 wydziałów (jest ich mało, ale są one bardziej „pojemne” niż na polskich uniwersytetach – np. na Wydziale Nauk Przyrodniczych uczy się biologii, chemii, fizyki, geografii i matematyki, a na Wydziale Humanistycznym – filologii węgierskiej oraz obcych współczesnych i starożytnych, etnografii, historii). Uczy się tam ponad 32 tys. studentów^[24].
• Uniwersytet Korwina w Budapeszcie (Budapesti Corvinus Egyetem), BCE – założony w 1948 r., ale za prawnego poprzednika uważa się powstały w 1920 r. Wydział Ekonomii Węgierskiego Uniwersytetu Królewskiego (dzisiejszego Uniwersytetu Loránda Eötvösa). Uniwersytet Corvinus początkowo nosił nazwę Węgierskiego Uniwersytetu Ekonomicznego (z patronem Karolem Marksem). W 2000 r. połączył się z Wyższą Szkołą Administracji Państwowej (Államigazgatási Főiskola), a w 2003 wchłonął znajdujące się w Budapeszcie wydziały Uniwersytetu św. Stefana w Gödöllő – z tą chwilą przyjął obecną nazwę. Uniwersytet ma 7 wydziałów, uczy się tam 18 tys. studentów^[25].
• Budapeszteński Uniwersytet Techniczno-Ekonomiczny (Budapesti Műszaki és Gazdaságtudományi Egyetem, BME) – politechnika, założona w 1782 r. Jej początkiem był instytut o nazwie Institutum Geometricum, powstały w ramach wydziału humanistycznego uniwersytetu w Budzie. Była to pierwsza instytucja cywilna w Europie kształcąca inżynierów – o 12 lat wcześniejsza niż paryska École Polytechnique. W 1856 instytut stał się politechniką (Joseph Polytechnicum), z językiem wykładowym początkowo niemieckim, od 1860 węgierskim. Uniwersytet wielokrotnie zmieniał nazwę – obecną przyjął w roku 2000. Uniwersytet ma 8 wydziałów, uczy się tam 24 tys. studentów^[26].
• Uniwersytet w Óbudzie (Óbudai Egyetem) – politechnika, powstała w styczniu 2010 r. z Budapeszteńskiej Technicznej Szkoły Wyższej po podniesieniu przez Parlament rangi tej ostatniej. Za jej poprzednika uważa się pierwszy uniwersytet na terenie Budapesztu – założony przez króla Zygmunta Luksemburskiego w r. 1395, który przerwał działalność w latach 20 XV w. Uczelnia ma 5 wydziałów i 14 tys. studentów^[27]
• Ewangelicki Uniwersytet Teologiczny (Evangélikus Hittudományi Egyetem) – założony w 1892 r., ale za jego prawnego poprzednika uważa się działające od 1557 r. Gimnazjum Ewangelickie z Sopronu. W latach 1951–1998 działał jako Ewangelicka Akademia Teologiczna. Uniwersytet kształci duchownych ewangelickich. Ma 150 studentów i 7 katedr (nie ma wydziałów)^[28].
• Uniwersytet Kościoła Reformowanego im. Gáspára Károliego (Károli Gáspár Református Egyetem) – założony w 1855 r. jako Budapeszteńska Akademia Teologiczna. Obecną nazwę przyjął w 1993 r. Kształci duchownych kalwińskich. Ma 4 wydziały^[29].
• Uniwersytet Muzyczny im. Ferenca Liszta (Liszt Ferenc Zeneművészeti Egyetem) – założony w 1875 r. jako Akademia Muzyczna; jej pierwszym rektorem był właśnie Ferenc Liszt^[30].
• Węgierski Uniwersytet Sztuk Pięknych (Magyar Képzőművészeti Egyetem) – założony w 1871 r. jako Magyar Királyi Mintarajztanoda és Rajztanárképezde (≈ Węgierskie Królewskie Studium Rysunku i Nauczania Rysunku), obecną nazwę przyjął w 2001 r. (wcześniej był akademią)^[31].
• Uniwersytet Semmelweisa – uniwersytet medyczny, założony w 1969 r. jako Uniwersytet Medyczny im. Semmelweisa. W 2000 r., po połączeniu z Węgierskim Uniwersytetem Wychowania Fizycznego przyjął obecną nazwę. Patronem jest I. F. Semmelweis, węgierski położnik i pionier antyseptyki. Uniwersytet ma 6 wydziałów^[32].
• Uniwersytet Filmowy i Teatralny (Színház- és Filmművészeti Egyetem) – założony w 1865 r. jako Studium Teatralne (Színészeti Tanoda), obecną nazwę przyjął w r. 2000 (wcześniej był akademią)^[33]
• Uniwersytet Obrony Narodowej im. Miklósa Zrínyiego (Zrínyi Miklós Nemzetvédelmi Egyetem) – jedyna wojskowa szkoła wyższa na Węgrzech. Za jej prawnego poprzednika uważa się Węgierską Królewską Wojskową Akademię Honwedów (Magyar Királyi Honvéd Hadiakadémia), założoną w 1920 r. Została rozwiązana w 1945 r., a kształcenie wojska przejęła założona w 1947 r. Wojskowa Akademia Honwedów (Honvéd Hadiakadémia). Obecny uniwersytet powstał w 1996 r. w wyniku kolejnych przekształceń tej akademii oraz jej następców. Ma dwa wydziały (inżynierii wojskowej i wojskowości). Patronem szkoły jest Miklós Zrinyi – poeta i żołnierz, bohater walk z Turkami w XVII wieku^[34].

Łaźnie lecznicze

Łaźnie Széchenyiego

Budapeszt jest szeroko znany jako miejscowość uzdrowiskowa. W wielu punktach miasta znajdują się ciepłe źródła lecznicze, które są od wieków wykorzystywane przez mieszkańców i przyjezdnych – zawarte w wodach jony pomagają na wiele schorzeń (zwłaszcza na reumatyzm i astmę). Najsłynniejsze łaźnie to:

• Łaźnia Széchenyiego (Széchenyi Fürdő) – największy kompleks term i basenów w Europie, położony w parku Városliget (Peszt). Wody do kąpieli zawierają sód, wodorowęglan wapnia i magnezu, siarczany, fluorki. Woda pitna zawiera wodorowęglan wapnia i magnezu, chlorki, siarczany i fluorki. Wody pomagają głównie na choroby stawów, brak wapnia w kościach, problemy z żołądkiem, nerkami, pęcherzykiem żółciowym^[35].
• Łaźnia Rudas (Rudas gyógyfürdő) – łaźnia turecka k. Zamku. Woda tylko do kąpieli, jest radioaktywna, zawiera sód, wodorowęglan wapnia i magnezu oraz siarczany. Pomaga na choroby stawów, dyskopatię, niedobór wapnia w kościach^[36].
• Łaźnia Gellerta (Gellért gyógyfürdő) – przy hotelu „Gellert” (przy budańskim końcu Mostu Wolności), jej początki sięgają XIII w. Woda zawiera sód, wodorowęglan wapnia i magnezu, siarczany i chlorki. Pomaga na choroby stawów, kręgosłupa, dyskopatię, zwężenie żył, problemy z krążeniem, astmę^[37].
• Łaźnia św. Łukasza (Szent Lukács Gyógyfürdő) – jedna z najstarszych łaźni budapeszteńskich, wspominana już w dokumentach z czasów cesarza Klaudiusza. Położona w II dzielnicy, niedaleko na północ od Mostu Małgorzaty. Woda zawiera sód, wodorowęglan wapnia i magnezu, siarczany i chlorki. Pomaga na choroby stawów, skrzywienie kręgosłupa, dyskopatię, niedobór wapnia w kościach^[38].

Najważniejsze obiekty

Zamek Królewski

Baszta Rybacka

Kościół Macieja

Buda:

• Wzgórze Zamkowe:
  • gotycki kościół Macieja (pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny), z wysoką, smukłą wieżą; miejsce koronacji królów Węgier, jedno z miejsc spoczynku władców Węgier,
  • neoromańska Baszta Rybacka (Halászbástya) – koło kościoła św. Macieja, punkt widokowy na Dunaj i Peszt,
  • Zamek Królewski – siedziba Węgierskiej Biblioteki Narodowej (Országos Széchényi Könyvtár) i kilku muzeów,
  • Stare Miasto;
• Góra Gellerta:
  • Pomnik Wolności,
  • cytadela;
• Koleje miejskie:
  • kolej zębata (sikló) spod Mostu Łańcuchowego na wzgórze budańskie,
  • kolej krzesełkowa na Górę Jana (János hegy) – najwyższe wzgórze Budapesztu,
  • kolejka dziecięca – kolej wąskotorowa na wzgórzach przy zachodniej granicy miasta, obsługiwana przez dzieci (oprócz maszynisty),
  • kolej zębata (Fogaskerekű vasút) w XII dzielnicy, łączy okolice dawnego pl. Moskiewskiego (ob. pl. Kálmána Szélla) z pd. stacją kolejki dziecięcej;
• wieża widokowa (wieża Elżbiety) z 1910 r. na Górze Jana,
• jaskinia w dolinie Pawła (Pál-völgyi-cseppkőbarlang) – w II dzielnicy, ok. 2 km na zachód od Wyspy Małgorzaty, z licznymi naciekami o ciekawych formach,
• łaźnie tureckie z XVI wieku (Rudas gyógyfürdő i Király gyógyfürdő) pod Wzgórzem Zamkowym,
• türbe Gül Baby – mauzoleum derwisza osmańskiego z XVI wieku, w Budzie (Rózsadomb), przy Moście Małgorzaty,
• Aquincum – pozostałości po mieście starożytnych Rzymian, w III dzielnicy, naprzeciw północnego krańca wyspy Óbudai.

Pest:

• budynek parlamentu,
• Bazylika św. Stefana, niedaleko południowego końca al. Andrássyego,
• Váci utca – deptak z reprezentacyjnymi sklepami i zabytkowymi kamienicami w południowej części V dzielnicy
• secesyjne i neoklasyczne gmachy publiczne (parlament, opera przy al. Andrássyego, Muzeum Narodowe w VIII dzielnicy),
• Hősök tere (plac Bohaterów) koło parku Városliget – z Pomnikiem Milenijnym oraz z Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum), w którym znajduje się bogata kolekcja malarstwa europejskiego,
• Wielka Synagoga w Budapeszcie – największa w Europie, u zachodniego krańca VII dzielnicy, blisko pl. F. Deáka,
• Stadion im. Ferenca Puskása (d. Stadion Ludowy – Népstadion) – w XIV dzieln., niedaleko Dw. Keleti,
• Milenijna Kolej Podziemna – druga najstarsza linia metra w Europie (po londyńskiej) – zaczyna się przy Váci utca, a kończy tuż za parkiem Városliget.
• al. Andrássyego w Peszcie, łącząca pl. F. Deáka z pl. Bohaterów:
  • Secesyjne kamienice na południowym odcinku alei,
  • Opera (odcinek południowy)
  • Muzeum Terroru – przy północnym odcinku: budynek, w którym mieli siedzibę węgierscy faszyści (strzałokrzyżowcy), a następnie ÁVO – stalinowska służba bezpieczeństwa. Obecne muzeum dokumentuje zbrodnie totalitaryzmu i upamiętnia ofiary rewolucji 1956 r.
• Park Városliget:
  • Zamek Vajdahunyad,
  • Ogród Zoologiczny,
  • Łaźnie Széchenyiego;

Poza tym:

• barokowe pałace i kościoły (m.in. Paulinów, św. Anny, Elżbietanek)
• mosty: Łańcuchowy, Małgorzaty, Wolności, Elżbiety.

Kluby sportowe

Stadion im. Hidegkutiego Nándora – stadion domowy klubu MTK Budapest FC

Stadion im. Ferenca Szuszy – stadion domowy klubu Újpest FC

Stadion im. Józsefa Bozsika – stadion domowy klubu Budapest Honvéd FC

Piłka nożna:

• Ferencvárosi TC (Torna Club) – założony w 1899 r. 28-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 2004 r.), 20-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2004 r.), zdobywca Pucharu Miast Targowych (1965) i jego finalista (1968), finalista Pucharu Zdobywców Pucharów (1968), uczestnik fazy grupowej Ligi Mistrzów (1995-96). Od zawsze gra w I lidze, z wyjątkiem lat 2006–2009: w 2006 r. został zdegradowany do II ligi z powodu kłopotów finansowych^[43][44].
• Budapest Honvéd FC – założony w 1908 r. jako Kispesti AC, pod obecną nazwą od 1949 r. (wtedy przejęło go Ministerstwo Obrony Narodowej). 13-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1993 r.), 7-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2009 r.), od zawsze gra w I lidze z wyjątkiem spadku w roku 2003 (na jeden sezon). Piłkarzem klubu w latach 50. XX wieku był Ferenc Puskás^[45][46].
• MTK Budapest FC (Magyar Testgyakorlók Köre – Węgierskie Koło Gimnastyków) – założony w 1888 r. 23-krotny mistrz kraju (w tym w latach 1917–1925 co roku, ostatni raz w 2008 r.), 12-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2000 r.), finalista Pucharu Zdobywców Pucharów (1964). Z I ligi spadał w r. 1981 (na jeden sezon), w 1994 r. (na jeden sezon) i w r. 2011^[47].
• Rákospalotai EAC (Egyetértés Atlétikai Club) – założony w 1912 r., od lat 40. XX w. do 1991 pod nazwą Volán. W latach 2005–2009 grał w I lidze, obecnie gra w II.
• Újpest FC – założony w 1885 r. (najstarszy istniejący do dziś klub sportowy na Węgrzech), ale sekcja piłkarska istnieje od 1899 r. 20-krotny mistrz kraju (w latach 1969–1975 co roku, ostatni raz w 1998 r.), 8-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2002 r.), finalista Pucharu Miast Targowych (1969). W I lidze od 1905 r., do II ligi spadł tylko na jeden sezon w 1911^[48].
• Vasas SC – założony w 1911 r. 6-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1977 r.), 4-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1986 r.). W I lidze od 1916 r., spadał z niej w latach 1929–1930, 1932-42, 2002-04^[49].
• Csepel FC – założony w 1912 r., rozwiązany w 2000, reaktywowany w 2006 w IV lidze. W 2007 r. awansował do III ligi, w której gra do dziś.
• III.Kerületi TVE (Torna és Vívó Egyesület – Stowarzyszenie Gimnastyki i Boksu) – założony w 1887 r. Obecnie gra w III lidze (awans w 2011 r.). Największy sukces – zdobycie pucharu kraju w r. 1931. W I lidze 1911-12, 1913-37, 1996-97, 1998-99^[50].

Hokej na lodzie:

• Ferencvárosi TC – sekcja hokeja została założona w 1910 r. 25-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1997 r.), 13-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1995 r.)^[51],
• Budapest Stars – założony w 2001 r., mistrz kraju w 2010 r.
• Újpesti TE – założony w 1955 r., 13-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1988 r.), 9-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1990).

Piłka wodna:

• Újpesti TE – 26-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1993, 1994 i 1995 r.), 19-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1993 r.), zdobywca pucharu Europy (1994), 3-krotny zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów (1986, 1995, 2002).
• Vasas SC – 16-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 2007, 2008, 2009 i 2010 r.), 14-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2004 i 2005 r.), 2-krotny zdobywca pucharu Europy (1980, 1985), 3-krotny zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów (1986, 1995, 2002).

Piłka ręczna:

• Ferencvárosi TC – wielokrotny mistrz kraju