Głowica rakiety MGR-1 Honest John, wypełniona pojemnikami M134 z sarinem (zdjęcie z ok. 1960 r.)

Amunicja kasetowa – amunicja zawierająca od kilku do kilkuset ładunków małego wagomiaru (subamunicji). W zaprogramowanym momencie bądź po wykryciu celu w polu rażenia amunicji, subamunicja jest uwalniana z głowicy bądź bomby kasetowej siłą wybuchu niewielkiego ładunku prochowego lub siłą odśrodkową.

Amunicja kasetowa może zawierać subamunicję o różnym działaniu (odłamkową, przeciwpancerną, chemiczną itp.). Pociski kasetowe służą do rażenia celów powierzchniowych (subamunicja odłamkowa, chemiczna, zapalająca) lub punktowych (subamunicja przeciwpancerna). Amunicja kasetowa eksploduje w powietrzu nad celem (celami), uwalniając kilkadziesiąt do kilkuset mniejszych ładunków o polu rażenia stadionu piłkarskiego[1].

Zakaz używania amunicji kasetowej

Kraje, które podpisały Konwencję o zakazie, są oznaczone kolorem niebieskim, a kraje, które ją ratyfikowały, są fioletowe.

30 maja 2008 podczas konferencji w Dublinie 111 państw poparło zakaz używania bomb kasetowych. Od głosu wstrzymała się m.in. Polska, mająca na wyposażeniu kilka typów bomb kasetowych RBK, LBKas-250, ZK-300[2][3] . Konwencja o zakazie użycia amunicji kasetowej weszła w życie 1 sierpnia 2010[1][4]. Do dziś (listopad 2017) Polska, obok między innymi Stanów Zjednoczonych, Rosji i Chin, nie została sygnatariuszem konwencji i nie jest związana zakazem. Powodem niepodpisania przez Polskę konwencji jest fakt, iż wobec braku broni jądrowej broń tego rodzaju stanowi jedyny na wyposażeniu polskich sił zbrojnych środek bojowy o szerokim polu rażenia[5].

Produkcja bomb kasetowych w Polsce

Polska bomba kasetowa ZK-300

Polscy producenci amunicji kasetowej należą do grupy kapitałowej Bumar:

  • „Dezamet” Zakłady Metalowe S.A. – amunicja kasetowa: ZK-300, moździerzowy pocisk kasetowy Rad-2 zawierający podpociski GKO o działaniu kumulacyjno-odłamkowym[6][7].
  • „Belma” Bydgoskie Zakłady Elektromechaniczne S.A. – kasety minowe z minami narzutowymi MN-123[8].
  • „Kraśnik” Zakłady Metalowe Sp. z o.o. – Zakład specjalizuje się w produkcji łusek do broni kasetowej. Produkuje m.in. pociski moździerzowe kaliber 98 mm, pociski artyleryjskie kaliber 122 mm. W 2009 roku firma podpisała kontrakt z Bułgarskim kontrahentem o wartości 8 mln złotych. Zamówienia z MON są na poziomie 10%[9].
  • Fabryka Produkcji Specjalnej Sp. z o.o. w Bolechowie – 122-milimetrowe dalekonośne artyleryjskie pociski rakietowe z głowicami kasetowymi odłamkowo-burzącymi Hesyt-1, Feniks-Z do wyrzutni WR-40 Langusta. Rakiety rodziny Feniks-Z polskie wojsko kupuje od 2004 roku, tylko w 2009 roku fabryka wyprodukowała na zamówienie Resortu obrony 350 sztuk[10][11].

Kraje, które wykorzystywały amunicję kasetową

Co najmniej piętnaście krajów wykorzystywało amunicję kasetową w historii (od czasu utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych). Wszystkie te narody posiadają jeszcze zapasy tej amunicji[12]. Kraje, które podpisały Deklarację z Wellington, zgadzając się co do zasady z zakazem bomb kasetowych, wymienione są pogrubione.

Ponadto co najmniej trzy kraje, które już nie istnieją (ZSRR, Jugosławia i Rodezja), używały bomb kasetowych.

Kraje które produkowały amunicję kasetową

Co najmniej 31 krajów produkowało amunicję kasetową w historii (od czasu utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych). Niektóre produkują ją do chwili obecnej. Kraje, które podpisały Deklarację z Wellington, zgadzając się co do zasady z zakazem bomb kasetowych, wymienione są pogrubione.

Kraje posiadające zapasy amunicji kasetowej

W 2008 r. w co najmniej 76 krajach przechowywane są zapasy amunicji kasetowej. Kraje, które podpisały Deklarację z Wellington, zgadzając się co do zasady zakazu bomb kasetowych, wymienione są pogrubione.

Historia użycia

Podczas trwającego 16 lat konfliktu na terytorium Sahary Zachodniej Królewska Armia Marokańska (RMA) używała bomb kasetowych. Bomby kasetowe BLU-63, M42 i MK118 były używane w wielu lokalizacjach w Bir Lahlou, Tifarity, Mehaires, Mijek i Awganit. Ponad 300 obszarów na które zrzucono miny zostało zarejestrowanych w bazie danych Centrum Koordynacyjnego Akcji MINURSO[18][19].

Niewybuch subamunicji, prawdopodobnie typu BLU-26. Równina Dzbanów, Laos

W latach 1965–1973 samoloty USA przeprowadziły 580 000 nalotów na Laos podczas których zrzucono do 270 milionów bomb. Szacuje się, że jedna trzecia, tj. 80 milionów sztuk, nie wybuchła. W latach 1964–2011 ponad 50 000 osób zostało zabitych lub okaleczonych przez pozostające w ziemi niewybuchy[20][21].

Użyte bomby: BLU-3, BLU-17, CBU-22, BLU-24, CBU-25, BLU-26[22]

  • Liban, 1978

Izrael użył bomb kasetowych podczas agresji na Liban[23]. Były to CBU-58[24].

  • Falklandy, 1982 r.

Podczas wojny o Falklandy-Malwiny Wielka Brytania użyła bomb kasetowych BL755 zrzucanych przez Sea Harriera[25].

  • Liban, 1982

Izrael użył bomb kasetowych CBU-58 do atakowania celów cywilnych m.in. w Bejrucie. Ponieważ były to pociski wyprodukowane i sprzedane przez USA, a Izrael złamał umowy podpisane przy zakupie broni, wszczęte zostało dochodzenie Kongresu Stanów Zjednoczonych. Administracja Ronalda Reagana wprowadziła embargo na dostawy broni kasetowej do Izraela. Zniesiono je jednak już po sześciu latach[24][26].

  • Libia, 1986

Podczas nalotów lotniczych na Libię (operacja Vicinity of Libya oraz El Dorado Canyon) McDonnell Douglas F/A-18 Hornet oraz LTV A-7 Corsair II należące do USA zrzuciły Mk-20 Rockeye[27] na libijskie statki oraz zbombardowały tymi bombami kasetowymi Beninę[28]. Na pamiątkę bombardowań ustawiono pomnik Pięść zgniatająca amerykański samolot myśliwski.

  • 1990 r. Irak

Podczas wojny w Zatoce Perskiej USAF zrzuciły 1105 bomb CBU-89[29].

Azerbejdżan używał bomb kasetowych w latach 1992–1994 w trakcie wojny o Górski Karabach. W rozminowywaniu z niewybuchów amunicji kasetowej pomagała organizacja charytatywna HALO Trust[30]. Bomby kasetowe użyte zostały ponownie przez Azerbejdżan podczas odnowienia działań wojennych w kwietniu 2016 r.[31] Armenia prawdopodobnie też użyła w konflikcie bomb kasetowych[32]. Parlament Europejski w ramach negocjacji o stowarzyszeniu UE-Armenia wezwał władze Armenii do podpisania i ratyfikowania konwencji o broni kasetowej[33].

  • Czeczenia, 1995

Podczas I wojny czeczeńskiej Rosja 3 stycznia 1995 r. zbombardowała czeczeńską miejscowość Szali bombami kasetowymi[34][35]. Spadło łącznie osiemnaście bomb kasetowych. Bomby uderzyły w rynek przydrożny, stację benzynową[36] i szpital, w którym leczyli się cywile, a także żołnierze rosyjscy[35][37].

W maju 1995 r. z samobieżnej wyrzutni M-87 Orkan Serbowie (z Republiki Serbskiej Krajiny) amunicją kasetową[38] ostrzelali Zagrzeb[39]. W dwóch atakach zginęło 7 osób, a co najmniej 214 zostało rannych. Odpowiedzialnością za atak zostali obciążeni Milan Martić[40], Milan Čeleketić[41] oraz gen. Momčilo Perišić[42].

  • Bośnia i Hercegowina, 1995

Podczas Operacji Deliberate Force NATO 30 sierpnia 1995 roku należący do sił powietrznych USA samolot A-10A zrzucił bombę kasetową CBU-87B/B[43] na stanowisko moździerza artyleryjskiego należącego do bośniackich Serbów[44].

Polscy żołnierze mieli na wyposażeniu naboje kasetowe Rad-2 do moździerzy 98 mm. Rozkaz użycia moździerza z kasetową amunicją dostali żołnierze strzelający do wioski Nangar Khel[45][46], brak jest jednak dowodów na użycie tej amunicji przez Polaków.

Stany Zjednoczone zrzuciły ponad 1000 bomb kasetowych zawierających ok. 250 tys. subamunicji w okresie od października 2001 do marca 2002 roku. Użyte zostały: CBU-87[47], CBU-103, Navy CBU-99s, CBU-100s, JSOW-AS[48][49]. W tym samym czasie zrzucano racje żywnościowe w tym samym żółtym kolorze co mini-pociski z bomby CBU-87[50][51][52].

Na Liban spadło ok. 4 miliony pocisków z bronią kasetową w 962 atakach. Według Human Rights Watch używanie przez IDF amunicji kasetowej było masowe i nieproporcjonalne, z pogwałceniem międzynarodowego prawa humanitarnego[53].

Ośrodek Koordynacji Działań Narodów Zjednoczonych (UN-MACC) zajmujący się zbieraniem informacji o minach, niewypałach bomb i innego rodzaju amunicji zidentyfikował ponad 800 obszarów z pozostałościami po użytych bombach kasetowych[54].

Użyto subamunicji kasetowej typu:

  • BLU-63 z bomby kasetowej CBU-58B wyprodukowane w latach 1970–1978
  • M77 wystrzeliwane z samobieżnej polowej wyrzutni rakietowej MLRS
  • M42, M46 przenoszone przez pociski artyleryjskie M483A1
  • M77 przenoszone przez rakiety M26 MLRS
  • M85 przenoszone przez pociski artyleryjskie M395, M396 155mm
  • MZD-2 produkcji chińskiej, przenoszone przez rakiety z wyrzutni 122 mm[53][54]

Departament Stanu USA wszczął dochodzenie, czy Izrael wbrew umowom nie stosował amerykańskich bomb kasetowych do atakowania celów cywilnych w Libanie[55].

  • Gruzja, 2008
  • Strefa Gazy, 2008/2009
  • Tajlandia-Kambodża, 2011
  • Libia, 2011 – w czasie bitwy o Misratę w kwietniu 2011 roku dokonano bombardowania dzielnicy mieszkalnej pociskami typu MAT-120  wyprodukowanymi przez hiszpańską firmę Instalaza. Zginęło osiem osób[56][57].
  • Sudan, 2012 – wojska Sudanu przeprowadzały bombardowania ludności cywilnej w Kordofanie Południowym z użyciem bomby kasetowej typu RBK-500 pomimo podpisania Deklaracji z Wellington[58]
  • Jemen, 2016 – lotnictwo Arabii Saudyjskiej użyło bomb kasetowych CBU-105 przeciwko rebeliantom Huthi[59]. Bomby stworzone zostały przez konsorcjum Texaco Systems Corporation i sprzedane zostały Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonym Emiratom Arabskim przez Stany Zjednoczone[60]. USA wstrzymały dostawy bomb kasetowych do Arabii Saudyjskiej w związku z doniesieniami o coraz większej liczbie ofiar wśród cywilów. Zgodnie z umową z 2013 roku USA miały dostarczyć Arabii Saudyjskiej 1300 sztuk CBU-105.
  • Syria, 2012[1], Syria, 2016
    • Bombardowanie przez Rosję okolic Aleppo z samolotów Su-34 przy użyciu bomb RBK-500U oraz bomb zapalających ZAB-2.5SM, co było złamaniem konwencji genewskiej, która zakazuje używania amunicji zapalającej w rejonach skupienia ludności cywilnej, bez względu na okoliczności[61].
    • 16 czerwca 2016 rosyjskie lotnictwo zbombardowało bombami kasetowymi garnizon At-Tanf w południowo-wschodniej Syrii gdzie przebywały Amerykańskie i brytyjskie jednostki specjalne. Nie zginął nikt oprócz islamistów[62].
    • 2 sierpnia 2016 po zestrzeleniu śmigłowca Mi-8 w rejonie Aleppo i śmierci 5 Rosjan, przeprowadzono operację lotniczą „Возмездие” (ros. „Odwet”). Użyto w niej amunicję kasetową oraz bomby paliwowo-powietrzne[63].
  • Ukraina Wschodnia od 2014

Ostrzał rakietowy we wschodniej Ukrainie, w tym gęsto zaludnionych okolicach Donbasu i Doniecka. W Donbasie po walkach w 2014 r. znaleziono 22 bomby i rakiety zawierające w sumie 912 małych ładunków[64].

Użyte:

  • Pociski rakietowe 9M27K1 z subamunicją 9N210, 9N235 wystrzelone z BM-27 Huragan
  • Pociski rakietowe 9M55K z subamunicją 9N235 wystrzelone z BM-30 Smiercz[65]

BM-27 Huragan oraz Smiercz są wykorzystywane przez separatystów oraz znajdują się na wyposażeniu wojsk ukraińskich[66][67]. Według HRW obie strony konfliktu używały amunicji kasetowej[68].

W listopadzie 2018 wojska koalicji kierowanej przez USA zaatakowały miejscowości w prowincji Deir ez Zor, używając amunicji kasetowej[69]. Zbombardowane zostały miejscowości: Bu-Badran, al-Sousse, Szaafa, Chadżin.

Pocisk balistyczny Iskander-M z wrakiem głowicy kasetowej wystrzelony 9 marca 2022 r. w rejon Kramatorska

Rosja i Ukraina nie podpisały konwencji o zakazie użycia amunicji kasetowej. Obie strony posiadają zapasy tej broni[70][71].

W lipcu 2023 Stany Zjednoczone ogłosiły decyzję o dostawach na Ukrainę amunicji kasetowej. Decyzja ominęła amerykańskie prawo zabraniające produkcji, używania lub transferu amunicji kasetowej w przypadku której wskaźnik niewypałów przekracza 1%.[72] Przekazane zostały pociski kasetowe M864, o kalibrze 155 mm i o maksymalnym zasięgu 30 kilometrów[73][74]. W październiku przekazano także do 20 pocisków ATACMS M74 z głowicami kasetowymi. Ich zasięg to z kolei 165 km[75].

- Rosyjskie wojska w rejonie Czernihowa użyły amunicji kasetowej [76].

- Rosyjskie bomby kasetowe spadły na Charków. Między innymi spadły na cmentarz gdzie spoczywają oficerowie Wojska Polskiego zamordowani przez NKWD w Katyniu[77].

- Ukraińskie wojska kilkukrotnie ostrzeliwują z amunicji kasetowej Izium w obwodzie charkowskim powodując śmierć 8 cywilów, raniąc 15 i uszkadzając kilka domów[78].

- Ukraina używa amunicji kasetowej dostarczonej przez USA w południowe wschodniej Ukrainie, próbując rozbić dobrze ufortyfikowane pozycje rosyjskie[79].

- Siły Zbrojne Ukrainy ostrzelały pociskami kasetowymi wieś Klimowo w obwodzie briańskim. Uszkodzonych zostało kilka budynków mieszkalnych i gospodarczych, nikt nie odniósł obrażeń. [80]

- Ukraiński dron używający amunicji kasetowej (subamunicja M42 – M46 wymontowane z naboju M483A1 kal. 155 mm) zaatakował fabrykę masła w mieście Sudża. Użyto trzech pocisków, z których dwa eksplodowały i uszkodziły beczki. Nikt nie odniósł obrażeń[81].

Śmierci cywilów od niewybuchów bomb kasetowych

Najbardziej niebezpieczną cechą bomb kasetowych jest to, że ok. 10 proc. małych ładunków stanowią niewybuchy które działają jak miny[82]. W Wietnamie ludzie wciąż giną w wyniku wybuchów bomb kasetowych i innych przedmiotów pozostawionych przez USA i wietnamskie siły zbrojne. Do 2011 roku niewybuchy zabiły ponad 40 tys. osób, a raniły ponad 60 tys.[83] Na Laos w latach 1964–1973 zrzucono 270 mln bomb podczas 580 tys. bombardowań. 10 z 18 prowincji kraju uznawane jest za „poważnie skażone” przez niewybuchy[84]. Podczas wojny NATO przeciwko Jugosławii bomby kasetowe zrzucono m.in. w Kosowie. Od początku wojny w 1992 roku do końca 2009 roku ucierpiało od min 7431 osób[85].

Zobacz też

Przypisy

  1. 1 2 3 Assad forces using cluster bombs in Syria war-Human Rights Watch. Reuters, 2012-10-14. [dostęp 2012-10-14]. (ang.).
  2. ↑ Bomby kasetowe w naszych arsenałach, Piotr Zychowicz, Rzeczpospolita 30-05-2008, [dostęp 2008-06-01].
  3. ↑ Odpowiedź na interpelację w sprawie bomby kasetowej [online], orka2.sejm.gov.pl [dostęp 2017-11-21].
  4. ↑ Convention on Cluster Munitions, Lista stron (ang.).
  5. ↑ Odpowiedź ministra obrony narodowej – z upoważnienia prezesa Rady Ministrów – na interpelację nr 6918 w sprawie niepodpisania przez Polskę konwencji z Oslo o zakazie stosowania bomb kasetowych.
  6. ↑ Dezamet czeka na nowe zamówienia.
  7. ↑ Dezamet ładuje granatniki.
  8. ↑ MN-123.
  9. ↑ Bułgaria ratuje Kraśnik.
  10. ↑ Rakiety dla Langust.
  11. ↑ Polska pochwała amunicji kasetowej.
  12. ↑ http://www.stopclustermunitions.org/the-problem/countries/ Lista krajów zaangażowanych w problem broni kasetowej.
  13. ↑ Dodatek do rozdziału 9 Cassinga Raid | autor=Edward McGill Alexander.
  14. ↑ MND says Taiwan is ready to make cluster-bombs – Taipei Times.
  15. ↑ Estonia remains clusterbombs in its weaponry.
  16. ↑ Air Force Weapons: Alpha Bomb. South African Air Force. [dostęp 2011-07-13].
  17. ↑ Podpis pogodbe o kasetnem strelivu [online], rtvslo.si, 3 grudnia 2008 [zarchiwizowane z adresu 2012-05-27] (słoweń.).
  18. ↑ Hébergement Haut de Gamme – site Web, Messagerie, Serveur Cloud, Nom de Domaine [online], mineactionreview.org [dostęp 2021-01-01] (ang.).
  19. ↑ Dramatyczny los Sahary Zachodniej pod marokańskim butem – WP Wiadomości [online], wiadomosci.wp.pl [dostęp 2019-02-13] (pol.).
  20. ↑ Paweł Osmólski, Tajna wojna USA, czyli Laos zasypany bombami [online], osmol.pl [dostęp 2019-07-31] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-04] (pol.).
  21. ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.pl [dostęp 2019-01-31].
  22. ↑ Cluster Bomb Submunitions in Vietnam | The Rogue Adventurer [online], rogueadventurer.com [dostęp 2019-01-31] (ang.).
  23. ↑ Nicholas Blanford, UNIFIL presses Israel for location of land mines [online], lebanonwire.com, 6 czerwca 2002 [zarchiwizowane z adresu 2015-10-28] (ang.).
  24. 1 2 http://www.law.du.edu/documents/djilp/38No1/Barak-Final.pdf.
  25. ↑ , Uzbrojenie Sea Harriera w 1982.
  26. ↑ Marcin Gadziński, Izrael na cenzurowanym za użycie bomb kasetowych [online], wyborcza.pl, 26 sierpnia 2006 [dostęp 2017-11-21] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  27. ↑ Opis Mk-20 Rockeye. web.bg.uw.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-01)]..
  28. ↑ Landmine and Cluster Munition Monitor [online], the-monitor.org [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  29. ↑ http://www.designation-systems.net/dusrm/app5/wcmd.html Opis bomb CBU.
  30. ↑ The HALO Trust – A charity specialising in the removal of the debris of war :: British Embassy, Yerevan, holds event for HALO [online], halotrust.org [dostęp 2019-02-13] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-26].
  31. ↑ Emergency clearance begins in Karabakh [online], halotrust.org [dostęp 2019-02-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-16] (ang.).
  32. ↑ Armenia uses banned cluster bombs in Nagorno-Karabakh conflict [online], azernews.az [dostęp 2019-02-13] (ang.).
  33. ↑ Teksty przyjęte – Środa, 18 kwietnia 2012 r. – Negocjacje układu o stowarzyszeniu UE-Armenia – P7_TA(2012)0128 [online], europarl.europa.eu [dostęp 2019-02-13] (pol.).
  34. ↑ , Raport Human Rights Watch.
  35. 1 2 'These People Can Never Be Pacified’: A Report From The Besieged City, Where Russian Bombs Haven’t Dented Chechen Resolve, Newsweek, Jan 16, 1995.
  36. ↑ Russia: Three Months of War in Chechnya, Human Rights Watch, February 1995.
  37. ↑ Yeltsin Orders Bombing Halt On Rebel City, The New York Times, January 5, 1995.
  38. ↑ http://www.the-monitor.org/custom/index.php/region_profiles/print_theme/838
  39. ↑ Protecting Civilians through the Convention on Cluster Munitions | HRW [online], hrw.org [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  40. ↑ http://www.icty.org/x/cases/martic/tjug/en/070612_summary_en.pdf
  41. ↑ http://www.icty.org/x/cases/perisic/tjug/en/110906_summary.pdf
  42. ↑ http://wyborcza.pl/1,75477,10240157,Kolejny_serbski_zbrodniarz_skazany.html Skazanie gen. Momczilo Periszića.
  43. ↑ CBU-87 Combined Effects Munitions (CEM) – Dumb Bombs [online], globalsecurity.org [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  44. ↑ Richard L. Sargent: Weapons Used in Deliberate Force. [w:] Deliberate Force A Case Study in Effective Air Campaigning [on-line]. Air University. s. 257–270. [dostęp 2011-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-28)]. (ang.).
  45. ↑ Polska zbroi się w bomby kasetowe [online], tvn24.pl [dostęp 2017-11-21].
  46. ↑ Nowe pociski do moździerzy [online], polska-zbrojna.pl [dostęp 2017-11-21].
  47. ↑ Backgrounder: Cluster Bombs in Afghanistan (Human Rights Watch October 2001) [online], hrw.org [dostęp 2017-11-21].
  48. ↑ Cluster Bombs and their use by the United States in Afghanistan | HRW [online], hrw.org [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  49. ↑ USAF Drops Multiple Cluster Bombs | Military.com [online], military.com [dostęp 2017-11-21].
  50. ↑ Afganistan: to bomba – czy jedzenie? – WP Wiadomości [online], wiadomosci.wp.pl [dostęp 2017-12-02] (pol.).
  51. ↑ BBC NEWS | UK | The cluster bomb controversy [online], news.bbc.co.uk [dostęp 2017-12-02].
  52. ↑ http://edition.cnn.com/2001/US/11/01/ret.afghan.fooddrops.
  53. 1 2 Israel’s Use of Cluster Munitions in Lebanon in July and August 2006 | HRW [online], hrw.org [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  54. 1 2 Izrael? USA: Wezwanie Izraela do przekazania map ataków z użyciem bomb kasetowych w południowym Libanie – Amnesty International [online], amnesty.org.pl [dostęp 2017-11-21] (pol.).
  55. ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.pl [dostęp 2017-11-21].
  56. ↑ Powstańcy libijscy: Kaddafi stosuje bomby kasetowe [online], rmf24.pl [dostęp 2016-03-08].
  57. ↑ The use of cluster munitions in Misrata [online], Human rights investigations, 25 maja 2011 [dostęp 2016-06-24].
  58. ↑ New evidence shows Sudan is dropping cluster munitions onto civilian areas. [dostęp 2012-06-02].
  59. ↑ Yemen: Saudi Arabia used cluster bombs, rights groups says – BBC News [online], bbc.com [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  60. ↑ Saudyjczycy stosują w Jemenie zabronione bomby dostarczane przez USA [online], tvn24.pl [dostęp 2017-11-21].
  61. ↑ Juliusz Sabak, Rosyjska telewizja ujawniła użycie bomb zapalających w Syrii [online], 23 czerwca 2016 [dostęp 2016-06-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-26].
  62. ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.pl [dostęp 2017-11-21].
  63. ↑ Juliusz Sabak, Odwet Rosji. Ponad 120 nalotów w rejonie zestrzelenia rosyjskiego Mi-8 [online], defence24.pl, 2 sierpnia 2016 [dostęp 2017-11-21] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-04].
  64. ↑ HRW: w Donbasie używają bomb kasetowych [online], tvn24.pl [dostęp 2017-11-21].
  65. ↑ Ukraine: Widespread Use of Cluster Munitions | Human Rights Watch [online], hrw.org [dostęp 2017-11-21] (ang.).
  66. ↑ Smiercze w Donbasie. Ostrzał Kramatorska [online], tvn24.pl [dostęp 2017-11-21].
  67. ↑ Współczesna technika wojskowa: BM-27 URAGAN broń separatystów [online], militarium75.blogspot.com [dostęp 2017-11-21].
  68. ↑ Amunicja kasetowa na Ukrainie – tvp.info [online], tvp.info [dostęp 2017-11-21] (pol.).
  69. ↑ Syria: Koalicja USA użyła zakazanej amunicji kasetowej [online], wiadomosci.wp.pl [dostęp 2018-12-21].
  70. ↑ Amunicja kasetowa. Rosjanie używają jej do atakowania miast [online], WP Tech, 28 lutego 2022 [dostęp 2022-02-28] (pol.).
  71. ↑ Anatomy of an attack: Is Russia using cluster bombs in Ukraine?, „BBC News”, 3 marca 2022 [dostęp 2022-03-25] (ang.).
  72. ↑ Ukraine exploits Biden’s cluster bomb gamble in fight against Russia - The Washington Post [online], washingtonpost.com [dostęp 2024-04-22] (ang.).
  73. ↑ https://tech.wp.pl/pierwsze-takie-zdjecie-z-ukrainy-potezna-bron-zza-oceanu,6923080813996672a
  74. ↑ Ukraińskie Siły Obronne po raz pierwszy pokazują amerykańskie pociski artylerii kasetowej M864 | Gagadget.pl [online], gagadget.com [dostęp 2024-04-22] (pol.).
  75. ↑ Andrzej Wilk, Piotr Żochowski, Ukraińcy atakują pociskami ATACMS. 603. dzień wojny [online], Ośrodek Studiów Wschodnich, 20 października 2023 [dostęp 2023-10-20] (pol.).
  76. ↑ Rosjanie zrzucili na Ukrainę bomby kasetowe. Są zakazane konwencją genewską - Redakcja Polska - polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2024-04-22] (pol.).
  77. ↑ https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1127498%2Crosyjska-bomba-kasetowa-spadla-na-cmentarz-wojenny-w-charkowie-na-ktorym
  78. ↑ Ukraine: Civilian Deaths from Cluster Munitions | Human Rights Watch [online], 6 lipca 2023 [dostęp 2023-10-21] (ang.).
  79. ↑ Ukraine begins firing U.S.-provided cluster munitions at Russian forces - The Washington Post [online], washingtonpost.com [dostęp 2024-04-22] (ang.).
  80. ↑ Брянский губернатор заявил об обстреле поселка Климово кассетными боеприпасами – Коммерсантъ [online], kommersant.ru [dostęp 2024-04-22] (ros.).
  81. ↑ ВСУ начали сбрасывать на Россию самодельные кассетные боеприпасы. Что известно о новой тактике украинцев?: Политика: Россия: Lenta.ru [online], lenta.ru [dostęp 2024-04-22] (ros.).
  82. ↑ Amerykanie używają w Iraku bomb kasetowych [online], wyborcza.pl [dostęp 2017-11-21] (pol.).
  83. ↑ Wietnam i Laos wciąż walczą z amerykańskimi niewypałami [online], wiadomosci24.pl [dostęp 2017-11-21] (pol.).
  84. ↑ Wizyta Baracka Obamy w Laosie [online], tvn24.pl [dostęp 2017-11-21].
  85. ↑ Najbardziej zagrożone minami państwo na świecie – Wiadomości – polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2017-11-21].
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.