Bedřich Hrozný (1915)

Bedřich Hrozný (ur. 6 maja 1879 w Lysej nad Łabą, zm. 12 grudnia 1952 w Pradze) – czeski orientalista i lingwista. Odczytał pismo starożytnych Hetytów. Jest uznawany za ojca nauki zajmującej się tym ludem, tj. hetytologii.

Dzieciństwo

Hrozný urodził się jako pierwsze z pięciorga dzieci ewangelickiego pastora. To przypuszczalnie atmosfera domu rodzinnego zainteresowała go ludami i językami biblijnymi. W młodości Hrozný nauczył się języków hebrajskiego oraz arabskiego. W szkole wyróżniał się także w łacinie i grece. Gdy po śmierci ojca (1896) wdowa z dziećmi przeniosła się do Kolína, Hrozný – będący wówczas w klasie maturalnej – trafił w gimnazjum na historyka nazwiskiem Justin Václav Prášek (1853–1924), który jako jeden z pionierów czeskiej orientalistyki zaopiekował się młodym, zapalonym orientalistą i wypożyczał mu swoje książki.

Studia i początki samodzielności

Studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie opanował kilka kolejnych języków, w tym akadyjski, aramejski, etiopski, sumeryjski, sanskryt. Nauczył się również czytać pismo klinowe. Pracę magisterską o południowoarabskich napisach naskalnych, powstałą pod opieką Davida H. Müllera, obronił w 1901 r. Przez pewien czas uzupełniał swe wykształcenie asyriologiczne na Uniwersytecie Berlińskim. Ocenia się, że Hrozný znał około 20 języków.

Po powrocie do Wiednia otrzymał (początkowo bezpłatną) posadę w bibliotece uniwersyteckiej. W 1904 r. wziął udział w wyprawie do Palestyny. Równocześnie pracował nad edycją tekstów klinowych – edycja ta stała się podstawą jego habilitacji w 1905 r.

Odczytanie tekstów hetyckich

W roku 1906 niedaleko miejscowości Hattusas (wówczas Boğazköy, dziś Boğazkale), położonej 150 km na północny wschód od Ankary, niemiecka ekspedycja kierowana przez Hugona Wincklera odnalazła bibliotekę władcy hetyckiego. Została ona zapisana pismem klinowym, które było już wtedy dobrze poznane (znane były fonetyczne wartości poszczególnych znaków). Jednakże język zapisany tym pismem nie był żadnym z dotąd poznanych. Po śmierci Wincklera Niemieckie Towarzystwo Orientalistyczne powierzyło wydawanie hetyckich tabliczek glinianych właśnie Hroznemu. Funkcja ta umożliwiła mu również wyjazdy do Stambułu, gdzie w muzeum kopiował oryginalne tabliczki, wówczas niedostępne w Europie. Poprzez porównywanie form gramatycznych i poszczególnych wyrazów Hrozný zdołał przetłumaczyć swoje pierwsze zdanie po hetycku: nu NINDA-an ezzatteni watar-ma ekutteni.

Pierwsze zdanie odczytane przez Hroznego

Hrozný wiedział, że ideogram ninda w języku sumeryjskim oznacza „chleb”. Założył, że sufiks an może być końcówką biernika - podobnie jak w niemieckim, w którym w bierniku dodaje się sufiks n. Dalej założył, że ezzatteni oznacza czynność dokonywaną zwykle z chlebem, przyjął, że może to być czasownik „jeść”. Przypuszczenie to wzmagał fakt podobieństwa fonetycznego tego słowa z niemieckim bezokolicznikiem essen, czy łacińskim bezokolicznikiem esse. Przyjmując, że chodzi tu o konstrukcję czasu przyszłego i liczbę mnogą, odczytał pierwszą część zdania jako chleb będziecie jeść. W drugiej części zdania rzuciło mu się w oczy słowo watar (lub waddar) zbliżone do angielskiego water czy niemieckiego wasser. Ponadto, w słowie ekutteni dopatrzył się podobieństwa do łacińskiego aqua (woda). Przyjmując, że to słowo również jest czasownikiem (miało identyczną końcówkę jak ezzatteni), odczytał je jako pić. Stąd całe zdanie przetłumaczył jako: teraz chleb będziecie jeść, wodę potem będziecie pić.

Podczas I wojny światowej Hrozný pełnił służbę wojskową w Wiedniu i szczęśliwie trafił na przełożonego – był nim porucznik Kammergruber – który do pracy naukowej Hroznego odnosił się z wielkim zrozumieniem, toteż jeszcze w czasie wojny Hrozný opublikował gramatykę dotąd nieznanego języka hetyckiego i wykazał, że należał on do rodziny indoeuropejskiej (Die Sprache der Hethither, ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Ein Entzifferungsversuch, Lipsk 1917). Już po zakończeniu wojny wydał też transkrypcję i tłumaczenie tablic z Boğazköy (Hethitische Keilschrifte aus Boghazköi, Lipsk 1919).

Międzywojnie

Po zakończeniu wojny Hrozný przeprowadził się do Pragi. W 1919 r. uzyskał profesurę zwyczajną. W latach 1924–1925 prowadził wykopaliska na Bliskim Wschodzie. W roku 1925 odkrył kolejne tabliczki z pismem klinowym – są to księgi rachunkowe oraz umowy sporządzone przez asyryjskich kupców, zbiór tworzący całe archiwum złożone z tysiąca tabliczek.

Okres międzywojenny był dla Hroznego wypełniony bardzo intensywną pracą – naukową i popularyzatorską. Dużo podróżował z wykładami, współorganizował Instytut Orientalistyki w Pradze, propagował czasopismo „Archiv Orientální”. Podjął się jednocześnie próby odczytania pisma linearnego B i pisma protoindyjskiego – w obu wypadkach popełnił wszakże szereg błędów i nie odniósł sukcesu.

Schyłek życia

Na rok akademicki 1939/1940 Uniwersytet Karola w Pradze wybrał Hroznego na stanowisko rektora. W początkach wojny zaangażował się on w ratowanie studentów i pracowników, a także zbiorów i wyposażenia uniwersytetu, później wycofał się z życia publicznego. Był w tym czasie zresztą już poważnie chory. W 1944 r. przeszedł udar mózgu (co jednak nie przerwało, choć spowolniło jego prace naukowe). Już po wojnie, 12 listopada 1952 r. wybrano go na członka Czechosłowackiej Akademii Nauk. W równo miesiąc później już nie żył. Pogrzeb odbył się w kościele ewangelickim.

Zobacz też

• język hetycki

Dalsza lektura

• Dziurzyńska, E. et al. (ed.): Korespondencja Tadeusza Kowalskiego z Janem Rypką i Bedřichem Hroznym, Kraków 2007.