 | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
przywódca chłopski, powstaniec styczniowy |
Bartłomiej Nowak (ur. 23 sierpnia 1823 w Jaksicach, zm. 20 stycznia 1890 w Bodzanowie) – społecznik i przywódca chłopski, pułkownik w czasie powstania styczniowego na Kujawach.
Życiorys
Bartłomiej Nowak pochodził z rodziny chłopskiej, jego najbliższa rodzina mieszkała na terenie zaboru pruskiego i zaboru rosyjskiego (np. siostra w Ułomiu). Jako poddany pruski przeszedł kampanię 1849 w Badenii. Służbę wojskową zakończył w stopniu podoficera. Około 1860 pojął za żonę wdowę w Słupach Dużych i w ten sposób został gospodarzem na terenie zaboru rosyjskiego. Jeszcze przed wybuchem powstania często przekraczał granicę obu zaborów, przewożąc z Prus paczki z książkami i prasą. Znał ziemian i chłopów w różnych miejscowościach Kujaw.
Pierwszy „czerwony” Rząd Narodowy mianował go po wybuchu powstania majorem, a potem podpułkownikiem z misją zorganizowania samodzielnego oddziału partyzanckiego. Latem 1863 Nowak kilkakrotnie przybywał do Włocławka, utrwalał kontakty, poszukiwał sojuszników do realizacji planu zajęcia miasta. Po wejściu do rządu stronnictwa białych w sierpniu 1863 otrzymał dymisję. Bartłomiej Nowak dotarł do Romualda Traugutta na Smolnej w Warszawie, który przywrócił mu uprawnienia samodzielnego dowódcy w randze pułkownika.
Jesienią 1863 jego oddział pod Markowicami dokonał nieudanego zamachu na majora Schwartza – adiutanta księcia Emila von Wittgenstein, naczelnika wojennego kolei Warszawsko-Bydgoskiej. Pułkownik Nowak wielokrotnie przekraczał granicę rosyjsko-pruską przemycając broń i ochotników.
W marcu 1864 został aresztowany przez Prusaków przy próbie nielegalnego przekroczenia granicy w rejonie Sędzina. Nowaka przewieźli do więzienia w Inowrocławiu, a później do Berlina. Po procesie o zdradę stanu uwięziony został w Moabicie. Po roku więzienia dzięki interwencji pruskich posłów został zwolniony.
Pracował później jako karbowy i rządca w majątkach na terenie zaboru pruskiego. Po carskiej amnestii wrócił do Słupów. Po 1875 kupił gospodarstwo w okolicy Bodzanowa, gdzie zamieszkał wraz z rodziną. Do śmierci nie ustawał w pracy oświatowej, organizował tajne szkółki elementarne, propagował kółka rolnicze. Wspierał również osoby powracające z zesłania. Zmarł w 1890 roku na zapalenie płuc, którego nabawił się najprawdopodobniej doglądając wyrębu lasu jako zarządca folwarku. Według opowieści mieszkańców jego pogrzeb zamienił się w manifestację narodową.
Życie prywatne
Był dwukrotnie żonaty, z pierwszego małżeństwa miał dwóch synów: Michała i Józefa, a po śmierci pierwszej żony pobrał się z Anną Fabich vel Anną Wabiszewską, która urodziła mu trzy córki: Władysławę, Salomeę i Marcjannę.
Upamiętnienie
W broszurze „O roku 1863 na Kujawach i o Bartku Nowaku” Zdzisław Arentowicz (wnuk powstańca styczniowego) napisał:
Jest rzeczą słuszną, aby mogiła Bartka Nowaka została uchroniona przed zniszczeniem czasu. Niech będzie jedną z tych mogił, które patrzącym na nią wysyłać będą ów tajemniczy, a mocny rozkaz – Idź i czyń!
Mogiła – obelisk z czerwonej cegły Bartłomieja Nowaka znajdował się na cmentarzu w Byczynie. Na początku XXI w. zniszczony pomnik zastąpiony został nagrobkiem z lastryko. Nad grobem sprawuje patronat Szkoła Podstawowa w Byczynie.
Bibliografia
- "Z dziejów powstania styczniowego na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej", pod red. Sławomira Kalembki, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1989.
- Robert Pietrzak, Profil osoby – Bartłomiej Nowak [online], 15 listopada 2012 [dostęp 2020-05-20].